Συνέντευξη στη HaffPost

 14/02/2022 07:14 EET | Updated 8 ώρες πριν

Μάνος Κοντολέων: Η επανάληψη στην τέχνη, αν από προσωπικό ύφος γίνει μανιέρα, οδηγεί σε πλήξη

Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost.

Ειρήνη Ορφανίδου

«… Αλλά πολύ σύντομα κατανόησα πως η πλέον τραγική στιγμή της Κλυταιμνήστρας, αυτή που την τοποθετεί στην εξέχουσα θέση που κατέχει στο πάνθεον των ηρωίδων του αρχαίου δράματος, δεν μπορεί να είναι τόσο ο φόνος που διέπραξε, όσο κυρίως η δολοφονία της από τον ίδιο της τον γιο.

Μια μάνα την ώρα που βλέπει το παιδί της να τη σκοτώνει ‒ αυτή ήταν η Κλυταιμνήστρα που εγώ ήθελα να αναπλάσω. Και τότε δίπλα της ήρθε και στάθηκε αυτός ο γιος ‒ ο Ορέστης. Και η φοβερή στιγμή ενός άνδρα που δολοφονεί την ίδια τη μάνα του… Οπότε το μυθιστόρημά μου απέκτησε δύο διαχρονικούς θύτες, που όμως είναι τελικά και οι ίδιοι από τα χαρακτηριστικότερα θύματα όσων υπέκυψαν στη γοητεία της εξουσίας».

Στο τέλος της ημέρας και πέρα από την όποια λογοτεχνική ανάλυση, για ποιόν λόγο αγαπάμε κυρίως μία ιστορία; Για τη μία φράση. Τις δέκα λέξεις που έχουν τη δύναμη να φτάσουν στον πυρήνα μας και την τόλμη να θέσουν με νέο τρόπο παλιές ερωτήσεις.

Πολυγραφότατος και πολυβραβευμένος (έχει τιμηθεί δύο φορές με το Κρατικό Βραβείο, ενώ υπήρξε υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Άντερσεν), διπλά καθιερωμένος, τόσο στην παιδική λογοτεχνία όσο και στη λογοτεχνία ενηλίκων, συνεπώς με ένα αναγνωστικό κοινό όλων των ηλικιών, ο Μάνος Κοντολέων είναι πρωτίστως ένας συγγραφέας ο οποίος κατορθώνει να επανεφεύρει τον εαυτό του.

Με αφορμή το μυθιστόρημα «Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας» (εκδόσεις Πατάκη) -που έρχεται μετά την «Κασσάνδρα στη Μαύρη Άμμο»-, το οποίο, όπως ο ίδιος σημειώνει «σχεδιάστηκε με τις προδιαγραφές ενός ψυχογραφικού, κοινωνικού και πολιτικού μυθιστορήματος και σχεδόν καθόλου με τη διάθεση να διεκδικήσει τον χαρακτηρισμό “ιστορικό”», ο Μάνος Κοντολέων απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost. Και μιλά για την Κλυταιμνήστρα και τη Μήδεια, ηρωίδα του νέου βιβλίου του, την επιτυχία και την επανάληψη στην Τέχνη, την κοσμοπολίτισσα Σμύρνη και «το να είσαι σμυρνιός είναι στάση ζωής», αλλά και τον προβληματισμό του όσον αφορά τις συνέπειες της πανδημίας που ακολούθησε τα χρόνια των μνημονίων στην ελληνική κοινωνία.

-Γιατί ενώ γνωρίζουμε το φινάλε των μύθων που εξιστόρησαν ο Όμηρος και οι κλασικοί επιστρέφουμε ξανά και ξανά, σε κάθε πιθανή μορφή και παραλλαγή, από το θέατρο μέχρι τη λογοτεχνία; Είναι τα μοιραία πάθη; Είναι το γεγονός ότι οι πρωταγωνιστές είναι πρόσωπα με εξουσία, η οποία λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής;

Τα διαχρονικά έργα διαθέτουν την ικανότητα να είναι διαρκώς επίκαιρα. Γιατί μπορεί οι εποχές να διαφοροποιούνται, αλλά τα ανθρώπινα πάθη παραμένουν πάντα τα ίδια. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που οι σύγχρονες ψυχαναλυτικές απόψεις έχουν βασιστεί στις σχέσεις και τα συναισθήματα των προσώπων που πλάστηκαν από τους αρχαίους τραγικούς.

Για μένα το λάθος της Κλυταιμνήστρας ήταν πως υποτάχτηκε στη γοητεία της εξουσίας χωρίς να καταφέρει να την εκφράσει με ένα θηλυκό πρόσωπο. Κάτι που στην ουσία το βλέπουμε ακόμα και στις μέρες μας να ισχύει.

Με την ίδια λογική όλα αυτά τα πλέγματα σχέσεων προσφέρονται και στους σημερινούς δημιουργούς ώστε επάνω τους να κατασκευάσουν τα δικά τους έργα και να δούνε το σήμερα κάτω από ένα διαχρονικό φωτισμό.

-Από την Κασσάνδρα, στην Κλυταιμνήστρα. Τι σημαίνει η επιστροφή σας στον οίκο των φοβερών και τρομερών Ατρειδών; Είχατε πει, αναφερόμενος στην περίοδο που γράψατε την Κασσάνδρα, ότι η σκέψη σας ήταν στη Μήδεια, όμως αλλάξατε ρότα.

Κάτι εντελώς τυχαίο, με έκανε να αισθανθώ πως η Κλυταιμνήστρα είχε και αυτή το δικαίωμα να εκφράσει το δικό της δράμα. Μπορεί να ήταν αυτή που δολοφόνησε την Κασσάνδρα, αλλά φόνισσα δεν ήταν. Οπότε στράφηκα προς εκείνη, μελέτησα τα όσα για τη ζωή της έχουν φτάσει ως τις μέρες μας και ανακάλυψα το δικό της δράμα. Από ένα σημείο και μετά οι δυο αυτές γυναίκες μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως σηματοδοτούν το αποτρόπαιο του παραλογισμού της εξουσίας.

-Στο Σημείωμα αναφέρετε μεταξύ άλλων «Θέλησα να αφηγηθώ αυτά τα γεγονότα με τις αποχρώσεις μιας μεταφεμινιστικής ερμηνείας των ταυτοτήτων των δύο φύλων». Πόσο αδικημένη είναι η Κλυταιμνήστρα στο συλλογικό ασυνείδητο;

Όπως την Κασσάνδρα την θεωρούμε ως μια απλή μάντισσα δυσάρεστων προβλέψεων, ενώ αντίθετα ήταν ο άνθρωπος με την ικανότητα να βλέπει που οδηγούν οι αστόχαστες ενέργειες των άλλων, αλλά και γι αυτό δεν μπορούσε να τους μεταπείσει, έτσι και την Κλυταιμνήστρα την αντιμετωπίζουμε ως μια γυναίκα που απάτησε τον άνδρα της, θέλησε να του υφαρπάξει την εξουσία και στο τέλος τον δολοφόνησε.

Η Σμύρνη υπήρξε μια κοσμοπολίτισσα πόλη. Τόσο κοσμοπολίτισσα ώστε ακόμα κι όταν ο Κοσμάς Πολίτης περιγράφει τη ζωή στη λαϊκή συνοικία Στου Χατζηφράγκου, αυτό το κοσμοπολίτικο στοιχείο και πάλι επικρατεί.

Αλλά δεν είναι έτσι τα πράγματα. Για μένα το λάθος της Κλυταιμνήστρας ήταν πως υποτάχτηκε στη γοητεία της εξουσίας χωρίς να καταφέρει να την εκφράσει με ένα θηλυκό πρόσωπο. Κάτι που στην ουσία το βλέπουμε ακόμα και στις μέρες μας να ισχύει.

-Και η Μήδεια; Θα ξετυλίξετε το κουβάρι της περίπλοκης ιστορίας της;

Αυτόν τον καιρό το προσπαθώ. Αλλά η ζωή και τα έργα της Μήδειας πέρα από μια ιστορία βίαιης αντίδρασης μιας απατημένης γυναίκας, είναι επίσης μια ιστορία που περιλαμβάνει πολλά μυθικά σύμβολα. Προσπαθώ να ερμηνεύσω το πλέον αποτρόπαιο φονικό, χωρίς να το καλύψω πίσω από δράκους, μαγείες κλπ. Αλλά και χωρίς να τα αγνοήσω όλα αυτά. Ξέρω το πως θέλω να ερμηνεύσω την παιδοκτονία, αλλά αναζητώ τον τρόπο.

-Πολλά βιβλία, πολλά βραβεία και διακρίσεις. Η επιτυχία είναι ελευθερία, κάτι σαν «δεν έχω πια να αποδείξω τίποτα και σε κανέναν» ή καταλήγει σε ακόμη μεγαλύτερη δέσμευση;

Δέσμευση απέναντι του εαυτού μου. Ασφαλώς και δεν θέλω να απογοητεύσω τους ποικίλους αναγνώστες μου, αλλά πρωτίστως δεν θέλω να απογοητεύσω τον ίδιο τον εαυτό μου. Συνεχώς αναζητώ νέα τεχνικές, νέα θέματα. Η επανάληψη στη Τέχνη αν από προσωπικό ύφος μετατραπεί σε μανιέρα, οδηγεί -εμένα προσωπικά- σε πλήξη.

-Η οικογένεια σας έχει καταγωγή από τη Σμύρνη. Η φετινή επέτειος των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ποιές αναμνήσεις φέρνει στην επιφάνεια;

Η καταγωγή μου είναι περασμένη μέσα στην όλη προσωπικότητά μου. Οι αναμνήσεις από τις αφηγήσεις των γονιών μου όσο κι αν μου είναι πολύτιμες, πολύ περισσότερο έχει βαρύνει πάνω μου ο τρόπος που εκείνοι οι δυο άνθρωποι σφράγιζαν την καθημερινότητά μου. Το να είσαι σμυρνιός είναι στάση ζωής -έτσι με έμαθαν να το βλέπω.

-Που σημαίνει;

Η Σμύρνη υπήρξε μια κοσμοπολίτισσα πόλη. Τόσο κοσμοπολίτισσα ώστε ακόμα κι όταν ο Κοσμάς Πολίτης περιγράφει τη ζωή στη λαϊκή συνοικία Στου Χατζηφράγκου, αυτό το κοσμοπολίτικο στοιχείο και πάλι επικρατεί.

Αυτό είναι που κυρίως με προβληματίζει: το αν θα είναι εφικτό να ανασυντεθεί ένας υγιής κοινωνικός ιστός

Αυτού του είδους ο κοσμοπολιτισμός δεν υπάρχει πια. Αλλά και η ίδια η πολιτεία δεν υπάρχει. Οπότε μεγάλωσα μέσα σε μια ατμόσφαιρα όπου το ανοιχτό πνεύμα δεν το περιόριζε κανένας κανόνας επιβεβαίωσης του. Μου μιλάγανε, ας πούμε, για το Παρίσι -κοσμοπολίτικη πόλη εκείνα τα χρόνια- κι εγώ άνετα μπορούσα δίπλα του να τοποθετώ το προκυμαία της Σμύρνης, τον Φραγκομαχαλά της, την Αγία Φωτεινή, τα καραβάκια για το Κορδελιό. Όταν κάτι δεν υπάρχει στην καθημερινότητα, αλλά συνεχίζει να ζει -ε, αυτό είναι καθαρός κοσμοπολιτισμός.

-Δύο χρόνια πανδημίας, μία κοινωνία τραυματισμένη, μία καθημερινότητα - κινούμενη άμμος και κάπου στο βάθος ένα φως. Τι σας έχει προβληματίσει περισσότερο σε αυτή τη δοκιμασία;

Δύο χρόνια πανδημίας που ακολούθησαν τα χρόνια των μνημονίων. Δέκα και βάλε τώρα χρόνια αυτή η χώρα έχει χάσει ένα ήρεμο και δημιουργικό βηματισμό προς το μέλλον. Και πέρα από τις τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις που έχουν πέσει πάνω μας, βιώνουμε και κάτι ουσιαστικότερο -την αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού. Αυτό είναι που κυρίως με προβληματίζει: το αν θα είναι εφικτό να ανασυντεθεί ένας υγιής κοινωνικός ιστός.