Pages

15.11.22

Λογοτεχνία και νέοι- η ελληνική εκδοχή μιας σχέσης που την εμποδίζουν να αναπνεύσει.

 Λογοτεχνία και νέοι- η ελληνική εκδοχή μιας σχέσης που την εμποδίζουν να αναπνεύσει.

 

 




Πάρα πολλά είναι τα κείμενα που ανήκουν στην κατηγορία της Παιδικής και Νεανικής Λογοτεχνίας.

Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη μιας τέτοιας κατηγορίας, αυτομάτως τη συντάσσουμε δίπλα σε άλλες κατηγορίες της Λογοτεχνίας -την κοινωνική, την ερωτική, την φιλοσοφική, την αστυνομική, την ιστορική, την επιστημονικής φαντασίας, του παραλόγου, της αμφισβήτησης, την εμπορική κ.λ.π.

Ας διευκρινίσω πως στα πλαίσια αυτού του σημειώματος, αναφερόμενος στον όρο ‘λογοτεχνία’ δεν αξιολογώ ποιοτικά τα κείμενα, αλλά αναγνωρίζω πως κάτω από αυτόν τον ορισμό περιλαμβάνεται κάθε αφήγηση που δομείται με λέξεις.

Με συμβολική μορφή: τέχνη του γραπτού λόγου και όχι Τέχνη του Γραπτού Λόγου.

Παιδική και Νεανική, λοιπόν, Λογοτεχνία (από εδώ και πέρα θα την αναφέρω ως ΠΝΛ)-μια μορφή γραπτής αφήγησης δίπλα σε άλλες.

Δίπλα σε άλλες, αλλά όχι παρόμοια με εκείνες.

Γιατί αν όλες οι άλλες (η κοινωνική, η ερωτική, αστυνομική, ιστορική κλπ) χαρακτηρίζονται από το θέμα που αναπτύσσουν, η ΠΝΛ χαρακτηρίζεται από τις ιδιαιτερότητες του κοινού προς το οποίο απευθύνεται. Γι αυτό και μέσα στο όλο σώμα της αν και διακρίνονται κάποιες από τις κατηγορίες που προηγουμένως αναφέρθηκαν (πχ κοινωνική, ιστορική, φαντασίας κ.α), στην ουσία όλες τους απολύτως καλύπτονται από τον χαρακτηρισμό ΠΝΛ.

Αυτή η βασική διαφορά -δηλαδή, η επέμβαση στο κείμενο της ηλικιακής κατάστασης του υποψήφιου αναγνώστη- έχει κάνει πολλούς να αμφισβητούν την ΠΝΛ ως λογοτεχνία.

Βασικός λόγος της αμφισβήτησής τους είναι η αυτολογοκρισία που -κατ΄ αυτούς- αποδέχεται ο συγγραφέας να επεμβαίνει και στην επιλογή του θέματος που θέλει να αναπτύξει και στις λέξεις που θέλει να χρησιμοποιήσει και κυρίως στις ιδέες και θέσεις που θέλει -πιο σωστά: επιτρέπει στον εαυτό του- να παρουσιάσει.

Αλλά αυτό ακριβώς -και πάντα – συμβαίνει; Ή μήπως υπάρχουν συγγραφείς που καταφέρνουν να διασχίσουν τις Συμπληγάδες και χωρίς να αυτολογοκρίνονται,  παράλληλα σέβονται την ιδιαιτερότητα του κοινού στο οποίο απευθύνονται;

Σίγουρα κάτι τέτοιο συμβαίνει -σπανίως, ίσως;-  αλλά συμβαίνει.

Μα πέρα από το γεγονός του πόσοι είναι εκείνοι οι συγγραφείς ΠΝΛ που ξεπερνούν το σκόπελο, το ζήτημα υπάρχει και επεμβαίνει στη σύνθεση και στο εύρος των κειμένων κι έτσι αξίζει να το πλησιάσει κανείς και να το διερευνήσει με μάλλον κοινωνικά κριτήρια, τουλάχιστον όσον αφορά τα λογοτεχνικά κείμενα που απευθύνονται σε αναγνώστες 13 ετών και άνω, δηλαδή σε εφήβους και νέους (με ένα πλέον εύστοχο χαρακτηρισμό: σε νεαρούς ενήλικες αναγνώστες)

Εδώ, στην κατηγορία αυτή αν περιοριστεί κανείς, θα διαπιστώσει το πόσο οι κοινωνικές απόψεις παρεμβαίνουν στην δημιουργία αλλά και στην κυκλοφορία λογοτεχνικών βιβλίων που έχουν στραμμένο το ενδιαφέρον τους προς τη δημιουργία μιας στενότερης σχέσης με εφήβους και νέους κατά κύριο λόγο.

Αλλά θα πρέπει πιο πριν να ερμηνεύσω γιατί διαχωρίζω  από το σύνολο των έργων της ΠΝΛ όσα βιβλία απευθύνονται σε παιδιά 8 έως 12 περίπου ετών (άτομα, δηλαδή, που και διαβάζουν μόνα τους και έχουν μια ‘αυτοδύναμη’ συναισθηματική ταύτιση με τα όσα διαβάζουν).

Ο λόγος που τα διαχωρίζω είναι απλός. Οι συγγραφείς τους ή ανήκουν στην κατηγορία εκείνων που χρησιμοποιούν την αφήγηση μιας ιστορίας για να διδάξουν κυρίως κοινωνικές συμπεριφορές ή σε όσους αναθυμούνται τα δικά τους παιδικά χρόνια και με τη δυναμική αυτών των αναμνήσεών ζωντανεύουν τους ήρωές τους. Και στις δυο περιπτώσεις δε νομίζω πως θα συναντήσει κανείς αυτολογοκρισία, αλλά η επιλογή μεθόδων διδασκαλίας με το προσωπείο της λογοτεχνίας ή επιλογή εκείνων των ατομικών βιωμάτων που ενεργοποιούν τη διάθεση να επιστρέψουν σε μια έστω και χάρτινη πραγματικότητα.

Αφήνω στην άκρη τα κείμενα της πρώτης κατηγορίας που έτσι κι αλλιώς κινούνται σε παιδαγωγικώς ελεγμένα μονοπάτια, και στρεφόμενος προς τα κείμενα της δεύτερης θα τονίσω πως ότι έχεις επιλέξει από τις δικές παιδικές εμπειρίες να το αφηγηθείς σε ένα σύγχρονο παιδί, σπανιότατα μπορεί να αποκλίνει από κάτι κοινωνικά αποδεχτό.

Επιστρέφοντας στα καθαρώς εφηβικά βιβλία θα δούμε πως εκεί μπορεί να παρουσιαστεί έντονα το φαινόμενα της αυτολογοκρισίας του συγγραφέα.

Ο έφηβος σχηματίζει τις δικές του εμπειρίες, απαιτεί να του λένε πάντα την αλήθεια την ώρα που ίσως και να είναι ευάλωτος σε πληγές που η αλήθεια αυτή μπορεί να προκαλέσει. Παράλληλα βιώνει τις εκρήξεις και τις μεταλλάξεις του ίδιου του σώματός του, τις διαφοροποιήσεις στα συναισθήματα και στα ένστιχτα που του ανοίγει η ολοκλήρωση της σεξουαλικής αλλά και γενικότερης ταυτότητάς του, ενώ έλκεται προς τις ανατροπές αξιών ή και θεσμών ή και προσώπων που έως τότε μήτε καν είχε διανοηθεί να τις αμφισβητήσει.

Ο συγγραφέας που αποφασίζει να γράψει ένα έργο με ήρωες έφηβους (και που σύμφωνα με τους κρατούντες νόμους της αγοράς προς εφηβικό κυρίως αναγνωστικό κοινό θα απευθύνεται)  εισέρχεται σε ένα ολισθηρό μονοπάτι συγγραφής. Η ολισθηρότητα έγκειται στο ότι η κοινωνία (που εξακολουθεί να προστατεύει -και σωστά- την εφηβεία) δεν είναι έτοιμη να αποδεχτεί πως το άτομο που ακόμα το φροντίζει (άρα είναι ακόμα ευάλωτο σε κινδύνους) έχει από τη μεριά του την ανάγκη μιας γνήσιας ενημέρωσης και μιας βαθιάς εμβάθυνσης της εσωτερικότητάς του.

Με μια άλλη διατύπωση: άλλος ο ρόλος της όποιας μορφής αγωγής εφήβων από έναν γονιό ή εκπαιδευτικό και άλλος ο αντίστοιχος ρόλος από ένα συγγραφέα.

Συχνά συμπλέουν. Συχνά (και μακάρι συχνότερα) αντιτίθενται.

Ο ίδιος ο  έφηβος / νέος θα κρίνει και θα αποφασίσει  ποιος από τους δυο ρόλους τον ενδιαφέρει περισσότερο να συνομιλήσει μαζί του. Κι άλλωστε -και μιας και μιλάμε για λογοτεχνία και αναγνώστες- αυτός που αποφασίζει πρέπει να είναι  αναγνώστης.

Αλλά ανάλογα με το επίπεδο ωριμότητας της κοινωνίας, αυτά τα δικαιώματα του εφήβου / νέου να επιλέξει και του συγγραφέα να αναπτύξει το θέμα του έτσι όπως εκείνος πιστεύει πως εξυπηρετεί τη λογοτεχνική αρτιότητα του έργου του, δεν είναι το ίδιο αποδεχτά.

Για την ελληνική, τουλάχιστον, πραγματικότητα δεν είναι.

Ούτε ο θεσμός της ελληνικής οικογένειας έχει ακόμα πάψει να είναι ανενημέρωτα προστατευτικός, ούτε το γενικότερο κλίμα που επικρατεί έχει ολότελα απαλλαγεί από απόψεις συντηρητικές, ούτε και ο εκπαιδευτικός μηχανισμός έχει ξεκάθαρες απόψεις για το πως θα φέρει σε επαφή τους μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου με τη λογοτεχνία.

Και κάπου στο σημείο αυτό έρχεται να ερμηνευθεί και η επεξηγηματική πρόταση του τίτλου αυτού του άρθρου: Λογοτεχνία και νέοι -η ελληνική εκδοχή μιας σχέσης που την εμποδίζουν να αναπνεύσει.

Στρέφοντας τη ματιά μας προς το τι συμβαίνει στον τομέα αυτό σε άλλες δυτικές κοινωνίας, θα διαπιστώσουμε πως εδώ και  50 χρόνια μέχρι τις μέρες μας , έχουν κάνει την εμφάνισή μυθιστορήματα  που απευθύνονται σε νεαρούς ενήλικες αναγνώστες και τα υπογράφουν συγγραφείς με παγκόσμιο κύρος (πχ Robert Cormier, Pola Fox, Melvin Burgess, Philip Pulman, Nelson Jandy κ.α )

O καθένας με τη δική του λογοτεχνική άποψη, γράφουν ιστορίες όπου μέσα τους καταγράφονται και κοινωνικές καταγγελίες και ατομικά αδιέξοδα και θέματα σεξουαλικά και ζητήματα ταυτότητας. Συχνά, μάλιστα και ιδιαιτέρως αιχμηρά θέματα - ενδεικτικά καταγράφω τον τόμο με διηγήματα επιφανών συγγραφέων, που έχει τον ξεκάθαρο τίτλος Losing it και αφορά περιπτώσεις εφήβων και των δυο φύλων που οικειοθελώς ή με βιασμό χάνουν την παρθενιά τους.

Αυτά τα βιβλία, η κρατική παρέμβαση εκείνων των χωρών, μέσω διαφόρων εκπαιδευτικών συστημάτων, τα έχει φέρει κοντά στους νεαρούς ενήλικες αναγνώστες τους.

Και εδώ, νομίζω, πως κανείς θα διακρίνει τον λόγο γιατί αυτού του είδους η λογοτεχνία δεν έχει βρει τη θέση που της αξίζει στη χώρα μας.

Από τον καιρό της Μεταπολίτευσης έως τώρα, δεν έχουμε καταφέρει ως κοινωνία του βιβλίου να ξεχωρίσουμε πιο κείμενο είναι για μεγάλα παιδιά και πιο για εφήβους και πιο για νέους.

Παράλληλη σύγχυση επικρατεί και στην πλευρά των εκπαιδευτικών.

Στα Παιδαγωγικά Τμήματα των Πανεπιστημίων εδώ και αρκετά χρόνια διδάσκεται η Παιδική Λογοτεχνία. Οι φοιτητές των Τμημάτων αυτών προορίζονται για εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης- δηλαδή θα γίνουν δάσκαλοι και θα διδάσκουν στα Δημοτικά.

Στις Φιλοσοφικές Σχολές / Τμήματα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης οι φοιτητές διδάσκονται ελληνική λογοτεχνία, αλλά μήτε καν ακούνε δυο λέξεις για την ύπαρξη και της λογοτεχνίας εκείνης που τα θέματά της έχουν να κάνουν με την καθημερινότητα και τον ψυχικό κόσμο των μαθητών με  τους οποίους θα επικοινωνούνε.  Και όχι μόνο δεν ξέρουν τίποτε γι αυτήν, αλλά στις πλειονότητά τους έχουν διδαχτεί και να μην την εκτιμούν.

Την απαξιώνουν.

Όμως ότι δεν το βοηθάς να αναπτυχθεί, ακόμα κι αν κάποια στιγμή υπάρξει, σύντομα ή θα πεθάνει ή θα μείνει καχεκτικό.

Μέσα στα ωράρια των σχολικών προγραμμάτων των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου και των πρώτων του Λυκείου, τη θέση κειμένων με ήρωες σύγχρονους έφηβους, την παίρνουν έργα άξια μεν της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, αλλά που δεν συγκινούν τους μαθητές.  Ένας έφηβος του 21ου αιώνα αναζητά τον εαυτό του μέσα σε μια βαθιά και με ευαισθησία αναπτυγμένη προσωπικότητα ήρωα μυθιστορήματος γραμμένου λίγο πολύ στα χρόνια που και ο ίδιος ζει. Άλλωστε τα βράδια στο σπίτι του θα παρακολουθεί δημοφιλείς και καταξιωμένες τηλεοπτικές σειρές όπως για παράδειγμα το Sexual Education ή θα οδηγείται σε μια παραμορφωμένη έκφραση νεότητας μέσω διαφόρων εκπομπών επιφανειακού εντυπωσιασμού.

Αλλά από την άλλη, ο φιλικός του κύκλος συζητά με τρόπους διάφορους θέματα που τον ενδιαφέρουν- κάτι περισσότερο: τον… καίνε.

Αυτός ο έφηβος, λίγα χρόνια πιο πριν, ως μαθητής του Δημοτικού, είχε γνωρίσει τη συντροφικότητα ηρώων που ξεπροβάλανε από τις σελίδες μυθιστορημάτων για παιδιά.

Αλλά τώρα, εκεί κάπου στα 13 έως τα 16 του χρόνια μένει μόνος, κανείς δεν του συστήνει αυτό που τώρα του ταιριάζει και ο ίδιος με την έπαρση του νεαρού ενήλικα αποστρέφεται την όποια ανάμνηση από τα παιδικά του αναγνώσματα, αποφασίζει να πιστέψει πως η λογοτεχνία είναι για …το μικρό του αδελφάκι. Όχι για αυτόν.

Γι αυτόν άλλα είναι…

Ίσως -αν είναι τυχερός- να συναντηθεί ξανά με τη Λογοτεχνία προς το τέλος του Λυκείου ή μάλλον και πιο αργότερα. Αν είναι όμως τυχερός…

Αυτός ο ένας. Οι περισσότεροι θα έχουν χάσει την επαφή τους με την Τέχνη του Λόγου.

Κάπως έτσι σκιαγραφείται η σχέση των νέων μας με τη Λογοτεχνία.

Γι αυτό και  τα ελληνικά έργα της Νεανικής Ελληνικής Λογοτεχνίας είναι λίγα. Και από αυτά τα καλά είναι λίγα, κάποια ίσως όχι πάντα άρτια, αρκετά διαθέτουν χαρακτηριστικά παιδικών αναγνωσμάτων ή αντιγράφουν ως δημοσιογραφικά κείμενα το λεξιλόγιο των εφήβων. Έτσι κι αλλιώς κανείς δεν τα ελέγχει, δεν τα αξιολογεί, μήτε και αναμένει κάτι από αυτά.

Οι εκπαιδευτικοί της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης είναι στην πλειοψηφία τους ανενημέρωτοι* τα προγράμματα του Υπουργείου Παιδείας αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα* η στάση του Υπουργείου Πολιτισμού με σαφήνεια δείχνει πως υποβαθμίζει κάθε μορφή λογοτεχνίας που δεν απευθύνεται σε ενήλικες* οι Φιλοσοφικές Σχολές απαξιώνουν συγγραφείς και κείμενα λογοτεχνίας για νέους* τα διάφορα λογοτεχνικά έντυπα  σπανίως αφιερώνουν στήλες τους για κριτικές παρουσιάσεις και μόνο κάτι ίσως πλέον ελπιδοφόρο  συμβαίνει σε μερικές  ηλεκτρονικές λογοτεχνικές σελίδες.

Όλοι οι φορείς και όλα  τα μέσα που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην τόνωση (δημιουργία και ανάγνωση λογοτεχνίας για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες) μάλλον αδρανούν.

Και οι ίδιοι οι συγγραφείς τους -όσοι τουλάχιστον πιστεύουν στην ειλικρινή λογοτεχνία- πολύ συχνά κινδυνεύουν να βρεθούν στο στόχαστρο συντηρητικών κύκλων ποικίλων ομάδων που είναι έτοιμες να καταγγείλουν τον συγγραφέα που θα τολμήσει να ξεφύγει από μια πεπατημένη συγγραφική στάση και να μιλήσει στον νεαρό ενήλικο αναγνώστη του με τη  γνήσια ηθική τόλμη της λογοτεχνικής σύνθεσης.

Πριν από λίγες μέρες παρακολουθήσαμε και ο καθένας με τον τρόπο του σχολίασε, την περίπτωση γνωστού συγγραφέα που βρέθηκε να κατέχει πορνογραφικό υλικό κακοποίησης ανηλίκων.

Το γεγονός αυτό αναμφίβολα είναι παράνομο και ως εκ τούτου κατακριτέο. Η Δικαιοσύνη έχει αναλάβει την όλη υπόθεση.

Αλλά παράλληλα μπήκε με ένταση και ζήτημα που είχε να κάνει με το κατά πόσον πρέπει να γραφτεί λογοτεχνικό έργο που θα απευθύνεται σε νέους και θα περιγράφει τολμηρές σκηνές. Ο τρόπος της περιγραφής -εννοώ τη λογοτεχνική υπόσταση της- δεν φάνηκε και πολλούς να τους απασχολεί.

Σχολιάστηκε το περιεχόμενο και όχι το πως αυτό περιγράφεται. Κι όμως μιλάμε για μυθιστόρημα που μάλιστα τιμήθηκε και με Κρατικό Βραβείο. Κατάσταση πλήρους σύγχυσης που επιβεβαιώνει την υποψία πως όταν οι πολλοί αναφέρονται στην Παιδική και Νεανική Λογοτεχνία, στην ουσία μιλάνε για ένα είδος ιδιότυπης παραλογοτεχνίας.

Αλλά ακόμα και κάτι άλλο: ποιος θα χαρακτηρίσει μια σκηνή τολμηρή και στην περίπτωση μιας νεανικής λογοτεχνίας, ακόμα και απαράδεχτα άσεμνη;

Μα η ίδια η κοινωνία. Κι αν το κάνει αναφερόμενη σε περιγραφές σεξουαλικού περιεχομένου, γιατί να μην το επαναλάβει και για περιγραφόμενες απόψεις ιδεολογικές, κοινωνικής και ιστορικής κριτικής, ψυχαναλυτικής ανάλυσης χαρακτήρων κλπ;

Επεμβάσεις που δεν λαμβάνουν κατά νου μήτε τις λογοτεχνικές προθέσεις (μα και δυνατότητες) του δημιουργού, μήτε τις ανάγκες και προτιμήσεις τους νεαρού αναγνώστη, μήτε το όλο γενικότερο κλίμα που επικρατεί στην κοινωνική καθημερινότητά μας.

Στις διαστάσεις που πήρε σε αυτόν τον τομέα η συγκεκριμένη υπόθεση, εύκολα κανείς διαπίστωσε πως λίγοι ήταν εκείνοι από τους γνωρίζοντας λογοτεχνία ήταν που πήραν θέση. Μήτε καν όσοι θεωρητικοί, πανεπιστημιακοί, συγγραφείς έχουν κατά καιρούς υπάρξει μέλη επιτροπών σημαντικών βραβείων έργων της ΠΝΛ.

Φαίνεται -μια σκέψη απλώς καταθέτω- πως για την ελληνική κοινωνία η λογοτεχνία σε σχέση με τις άλλες μορφές αφήγησης (κινηματογράφο, θέατρο κλπ) οφείλει να είναι μια τέχνη συντηρητική όσον αφορά τα νεότερα μέλη – αναγνώστες της. Κι όσο αν κάτι τέτοιο δείχνει να μην έχει λογική, στην ουσία ισχύει. Κι αυτό γιατί στην ελληνική πραγματικότητα -ας τολμήσουμε να το αποδεχτούμε- ο Λόγος ως Αρχή των Πάντων είναι και επικίνδυνος. Να μην αφήνεται ανεξέλεγκτος, λοιπόν. Η δυναμική του εισχωρεί βαθιά και τεκμηριωμένα ανατρέπει.

Πόσο επικίνδυνες ιδιότητες όλα αυτά για να προσφερθούν σε γενιές που διαμορφώνουν το μέλλον τους.

Ένα από τα παράδοξα της ελληνικής κοινωνίας, είναι κι αυτό -κινείται προς τα εμπρός έχοντας στραμμένο το πρόσωπο προς τα πίσω.

Οπότε να πως  η ελληνική εκδοχή της σχέσης λογοτεχνίας και νέων εμποδίζεται να αναπνεύσει.


 

 

 

No comments:

Post a Comment