Η Διώνη Δημητριάδου για το "Σαν Μήδεια"

 

Διώνη Δημητριάδου  Δημοσιεύτηκε 01 Μαρτίου 2024

https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/22027-san-mideia

 

«Σε μια γυναίκα ταιριάζουν οι σκιές και οι στάλες των αδένων της» (σ. 13). Μπορεί, άραγε, μια ανδρική πένα, κι ας είναι από τις καλύτερες, να αποδώσει τόσο εύστοχα τη γυναικεία φύση; Ο Μάνος Κοντολέων στο πρόσφατο μυθιστόρημά του, Σαν Μήδεια, θέλησε να φθάσει μέχρι τον βυθό, να αποδώσει μέσω της ηρωίδας του τη θηλυκή υπόσταση, σε διάκριση από τη γυναικεία, όπως καθιστά σαφές με τον τρόπο που χειρίζεται τον αρχαίο μύθο. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πλέον ενδιαφέρον στη γραφή αυτή. Εισχωρεί στον μύθο με την τόλμη που η λογοτεχνία απλόχερα προσφέρει, «ενδύεται» τον ρόλο της ηρωίδας του, αναλύει τη σκέψη της, σπάζοντας το στερεότυπο κέλυφος της διάκρισης των δύο φύλων και, το κυριότερο, προχωράει ακόμη πιο πέρα, προσφέροντας μια δική του ερμηνεία, πέρα από την (επιφανειακή, ίσως και παραπλανητική) ερμηνεία της παιδοκτονίας. Τι περισσότερο να ζητήσει κανείς από μια λογοτεχνική γραφή;

«Ίσως σημάδι σταλμένο από την Κλωθώ το ότι έφτασες στη νήσο μου μέρα που ανήκει στην επικράτεια της Εκάτης… Μέρα της υγρασίας και των σκιών… Μέρα θηλυκή» (σ. 15) θα πει, στη νεοφερμένη στο νησί της Μήδεια, η Κίρκη. Ο ρόλος της σημαδιακός, καθώς θα βοηθήσει τη Μήδεια να κατανοήσει τη φύση της, αλλά και τον προορισμό της. Αυτή ως θήλυ πρέπει να ενωθεί με το άρρεν, να συνεργαστεί η Εκάτη με τον Ήλιο, να γονιμοποιηθεί η πανάρχαια Γαία, να δημιουργηθεί η νέα γενιά των ανθρώπων. Γιατί, ακόμα και οι θεοί, καθ’ ομοίωση των ανθρώπων, πλέον είναι άνδρες και γυναίκες, κατά τις κοινωνικές επιταγές, έχοντας απολέσει την αρχέγονη φύση του άρρενος και του θήλεος.

Κι έτσι, στήνεται η παγίδα. Η Μήδεια θα αναγνωρίσει τη μορφή του γνήσιου απόγονου του Ουρανού από τη λάμψη του· κι αλήθεια, η μορφή του Ιάσονα πόσο έμοιαζε με ήλιο! Όταν τον πρωτοαντίκρισε η Μήδεια, επαλήθευσε μέσα της τα λόγια της Κίρκης, αν η ίδια ως θήλυ ήταν η νύχτα, τότε ο Ιάσονας δεν ήταν άνδρας, ήταν το αρσενικό στοιχείο, το σύμβολο της ημέρας, ο ήλιος. Όταν ο Ιάσονας θα αποδειχθεί για τη Μήδεια άλλος ένας εκπρόσωπος του ανδρικού φύλου, θα δρομολογηθεί μέσα της μια άλλη πορεία που θα τη φέρει πιο κοντά στην ξεχασμένη δική της φύση, τη θηλυκή και σκοτεινή. Με οδηγό τα λόγια «παγίδα παιδικών ματιών, μικρά φιλύποπτα τέρατα, κεφάλια ανδρικά» (Ανούιγ) μαζί με τα λόγια του Ευριπίδη: «Παιδιά μου, η αρρώστια σας ήταν το αίμα του πατέρα σας», ο Κοντολέων θα δείξει πως, πολύ πιο πέρα από την κυρίαρχη εκδικητική εκδοχή που συνοδεύει στους αιώνες το πρόσωπο της Μήδειας, υπάρχει κάτι βαθύτερο. Η Μήδεια, σκοτώνοντας τα παιδιά, αφανίζει ταυτόχρονα την ανδρική παρουσία, που κατάπιε το άρρεν πρότυπο, καταδικάζοντας όχι μόνον την ίδια αλλά και όλες τις γυναίκες σε έναν δικό τους αφανισμό, αυτόν της θηλυκής τους φύσης.

Προχωράει ακόμη πιο πέρα, προσφέροντας μια δική του ερμηνεία, πέρα από την (επιφανειακή, ίσως και παραπλανητική) ερμηνεία της παιδοκτονίας. Τι περισσότερο να ζητήσει κανείς από μια λογοτεχνική γραφή;

Αλλά, επειδή στο αρχαίο δράμα ενδιαφέρει και η αντίδραση του πανταχού παρόντος –πλην όμως απόντος– θεϊκού στοιχείου, βλέπουμε και ως προς αυτό το στοιχείο την άποψη-θέση του γράφοντος. Ο Κοντολέων, δίπλα στην ερμηνεία του Ευριπίδη (η «ανάληψή» της στο άρμα του Ήλιου) ή σ’ αυτήν του Ανούιγ (η Μήδεια αυτοκτονεί), ή ακόμη και στην τόσο διαφορετική του υπέροχου, και ευτυχώς αιρετικού, Λαρς φον Τρίερ (το ένα παιδί βοηθάει τη μητέρα στο φονικό) –θα πρόσθετα και την ενσάρκωση της Μήδειας από τη Μελίνα Μερκούρη στην παράσταση του Βολανάκη (με έμφαση στην καθαρά γυναικεία φύση που επαναστατεί απέναντι στην ανδρική υπεροχή)– επιφυλάσσει τη δική του κορύφωση του δράματος. Η ίδια η φύση δίνει το τέλος της Μήδειας, προσφέροντας την αναγκαία κάθαρση στην ψυχή του αναγνώστη, κατ’ αναλογία με την κάθαρση του θεατή της αρχαίας τραγωδίας.

Και τότε…

Ο κεραυνός χτυπά στη μέση του πλοίου.

Πέφτει δίπλα στη Μήδεια, δίπλα στα νεκρά παιδιά.

Κι ακολουθούν οι φλόγες.

Που τα τυλίγουν όλα.

Φλέγεται η Αργώ…

Η Μήδεια καλωσορίζει τη φωτιά.

Ένα δαδί η ίδια. Πλέον.

(σσ. 131-132)

Έχει ενδιαφέρον μια επιμέρους παρατήρηση: στο παραπάνω απόσπασμα από την κορύφωση του δράματος, η γραφή επιλέγει τις μικρές, κοφτές προτάσεις, μία σε κάθε αράδα, σαν να πέφτει αργά και μοιραία μια αυλαία, μια «ταφόπλακα» πάνω στα πρόσωπα, σηματοδοτώντας ταυτόχρονα το τέλος της ιστορίας. Ο Κοντολέων μένει πολύ κοντά στη θεατρικότητα, υπογραμμίζοντας τη σύνδεση του μύθου με την παράσταση της τραγωδίας. Όπως στις αρχαίες παραστάσεις οι θεατές προσέρχονταν ενήμεροι για το περιεχόμενο του μύθου, αναμένοντας, ωστόσο, συχνά μια «παρέμβαση» σ’ αυτόν από τον τραγικό ποιητή, μια έστω και λίγο διαφορετική «ανάγνωση», έτσι και οι αναγνώστες εδώ, ανοίγοντας το βιβλίο, αναμένουν τη Μήδεια που γνωρίζουν, προϊδεάζονται όμως από την παρομοίωση στον τίτλο. Η λέξη «σαν» του τίτλου αφενός προαναγγέλλει μια εκδοχή διαφορετική, αφετέρου όμως φέρνει την κάθε γυναίκα να σταθεί δίπλα στην εμβληματική ηρωίδα, σαν Μήδεια κι αυτή, νιώθοντας οικεία τα σημεία της. Θαρρώ πως έτσι νιώθει καλύτερα και κατανοεί τη διάκριση ανάμεσα στο θήλυ και τη γυναίκα (κατ’ επέκταση ανάμεσα στο άρρεν και τον άνδρα), έννοιες πάνω στις οποίες στήριξε ο Κοντολέων τη δική του εκδοχή του μύθου. Και, για να πούμε την αλήθεια, συμφωνεί. Κάτω από αυτό το πρίσμα, επομένως –για να επανέλθω στο αρχικό ερώτημα αυτού του κριτικού σημειώματος– ναι, είναι δυνατή η προσέγγιση της θηλυκής-γυναικείας φύσης (εδώ θα μπορούσαν να συνυπάρξουν) και από μια ανδρική πένα. Άλλωστε, σε μια διαφορετική προσέγγιση του αιώνιου παραπλανητικού διχασμού (άνδρας-γυναίκα), που διαχωρίζει τα δυο φύλα σε όλα τα επίπεδα, εξισορροπούνται οι όποιες διαφορές αν αποδεχθούμε την υπεροχή της έννοιας άνθρωπος.

Μια τελευταία μνεία στο εξαιρετικό εξώφυλλο –έργο της Francesca Woodman–, με τη γυναικεία φιγούρα στην πιο φυσική της μορφή, ενσωματωμένη μέσα στο γκρίζο και άγριο περιβάλλον. Θηλυκή όσο ποτέ.

https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/22027-san-mideia