Άντζεϊ Σιπιόρσκι «Η ωραία κυρία Ζάϊντενμαν»

 Άντζεϊ Σιπιόρσκι

«Η ωραία κυρία Ζάϊντενμαν»

Μετάφραση Ιουστίνα Σλόβικ

Εκδόσεις Μέδουσα

 

                   

O Άντζεϊ Σιπιόρσκι (1928 -2000) ήταν ένα  Πολωνός διανοούμενος με έντονη και σημαντική πολιτική σταδιοδρομία, τολμηρός στις επισημάνσεις του αρθρογράφος και συγγραφέας αρκετών μυθιστορημάτων και δοκιμίων.

Το μυθιστόρημα του «Η ωραία κυρία Ζάϊντενμαν» θα έλεγα πως συμπυκνώνει όλες αυτές τις ιδιότητες.

Έχει πολιτική θέση* κάνει απρόσμενες συνδέσεις παρελθόντος και μέλλοντος* διαθέτει μια πληθώρα χαρακτήρων που τους διακρίνει η ψυχαναλυτική και κοινωνική προσέγγισή τους.

Παράλληλα το συγκεκριμένο μυθιστόρημα έχει και μια ασυνήθιστη δομή. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως είναι και μια συλλογή διηγημάτων, που το καθένα από αυτά εστιάζει την προσοχή του σε ένα πρόσωπο, το οποίο με  ακρίβεια χειρουργικής επέμβασης ο συγγραφέας το φέρνει μπροστά μας.

Κι όμως δεν θα τολμούσα να το χαρακτηρίσω ούτε ασφαλώς συλλογή διηγημάτων, μήτε και σπονδυλωτό  μυθιστόρημα.

Κι αυτό γιατί τελικά υπάρχει και ο κεντρικός πρωταγωνιστής και η με απόλυτη συνέπεια παρουσίασή του μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα -είναι μια πόλη, η Βαρσοβία, μέσα στην περίοδο 1939 – 1945.

Με κέντρο της χρονιά 1943, όπου η Ναζί εφαρμόζουν την ‘Τελική Λύση’ στον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης, ο Άντζεϊ Σιπιόρσκι παρακολουθεί κάποιους κατοίκους της πόλης -Πολωνούς, Εβραίους, Γερμανούς και Ρώσους- και απλώνει αυτήν την ματιά του και στο μέλλον, ενώ δεν παραλείπει και να της στρέφει συχνά προς το παρελθόν.

Μέλλον  και παρελθόν μια πόλης, μιας χώρας. Τελικά μέλλον και παρελθόν ανθρώπων.

Αυτό που θα συμβεί αύριο, ήδη έχει ξεκινήσει από χθες -μια τέτοια θέση υποστηρίζεται στο έργο, χωρίς όμως να μιλά για μοιρολατρία, αλλά αντίθετα για το αποτέλεσμα πράξεων που με συνείδηση ή αυθόρμητα κάποιος κάνει, αγνοώντας πως με αυτόν τον τρόπο καθορίζει τα μελλούμενα.

Αλλά αυτή δεν είναι και η σωστή πολιτική ανάλυση; Σίγουρα ναι!

Και ο Άντζεϊ Σιπιόρσκι μας το επιβεβαιώνει συνθέτοντας μια αφήγηση όπου το δράμα συνυπάρχει με τον σαρκασμό, η συμπάθεια δεν επιλέγει συγκεκριμένα μόνο άτομα, ο φιλοσοφικός στοχασμός  απλώνεται από τον άνθρωπο έως τον ίδιο τον Θεό.

Κι όλα αυτά πλέκονται πάνω στον κεντρικό άξονα του μυθιστορήματος που δεν είναι παρά η όμορφη κυρία Ζαϊντενμαν, μια εβραία που το πρόσωπό της δεν έχει τα χαρακτηριστικά γυναικών του έθνους της κι έτσι έχει καταφέρει να διαφύγει τη σύλληψη και τον εγκλεισμό της στο γκέτο. Έως ότου κάποιος την αναγνωρίσει, την καταγγείλει και η Γκεστάπο τη συλλαμβάνει. Μα υπάρχουν αρκετοί που θα θελήσουν να την βοηθήσουν. Γιατί;

Επειδή είναι όμορφη; Επειδή δεν θυμίζει εβραία; Επειδή ο νεκρός σύζυγός της ήταν σημαντικός επιστήμονας;

Όλα μπορεί να ισχύουν, κυρίως όμως γιατί στον καθένα μπορεί να υπάρξει μια στιγμή όπου θα δράσει ενάντια στο μικρό και ασήμαντο ίδιο όφελός του. Θα είναι η στιγμή όπου θα αποφασίζει πως η ατομική ευθύνη αποκτά τις διαστάσεις της συλλογικής -αν δεν το κάνω εγώ, μήτε και κανείς άλλος θα το κάνει.

Γύρω από αυτόν τον άξονα, τριγυρνάνε τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου: ο νεαρός Παβέλεκ, που είναι κρυφά ερωτευμένος με την ηρωίδα, ο συμμαθητής του Χένιο Φίχτελμπαουμ που επιστρέφει στο φλεγόμενο γκέτο, ο σιδηροδρομικός Φιλίπεκ που μισεί τους δημαγωγούς, ο πλούσιος ράφτης Κουγιάφσκι που υποστηρίζει κρυφά τους καλλιτέχνες και την Αντίσταση, ο Ωραίος Λόλο, ένας πετυχημένος προδότης, ο αλήτης Σουχόβιακ που φυγαδεύει Εβραίους από το γκέτο, ο δικαστής Ρομνίτσκι που λατρεύει το ημίφως και η ανώνυμη πόρνη που κατοικεί στο κέντρο της γης…

Κάπως έτσι -με όλους αυτούς και άλλους ακόμα- ο Άντζεϊ Σιπιόρσκι αναλύει μια χώρα, προβλέπει το μέλλον της και όταν αυτό γίνει παρόν με απόλυτη συνείδηση προσπαθεί να προβλέψει το νέο μέλλον.

Ως επιβεβαίωση της παραπάνω σκέψης, αντιγράφω ένα σύντομο απόσπασμα από τη σελίδα 93 (αναφέρεται σε ένα από τα πρόσωπα του έργου, κάποιον κακοποιό)

Ο Βίκτορ Σουχόβιακ εργαζόταν πάντα σύμφωνα με τον κανόνα ‘τα λεφτά σου ή τη ζωή σου’, κάτι που έδινε στους πελάτες του τη δυνατότητα επιλογής. Οι ολοκληρωτισμοί έμελλε να κλέβουν την αξιοπρέπεια , την ελευθερία, την περιουσία, ακόμα και τη ζωή, δίχως να αφήνουν καμμιά επιλογή στα θύματά τους…

Μυθιστόρημα που προσφέρεται σε πολλαπλές αναγνώσεις.

Αξίζει να σημειωθεί πως η έκδοση αυτή των Εκδόσεων Μέδουσα ( η μεταφράστρια Ιουστίνα Σλόβικ έχει γράψει και την κατατοπιστική εισαγωγή) δεν είναι η πρώτη που κυκλοφορεί στη χώρα μας. Είχε προηγηθεί μια άλλη από τις εκδόσεις Aquarious, σε μετάφραση Μαρίας Γεωργουσοπούλου.

(770 λέξεις)

Βιβλιοδρόμιο, 31/12/2022

Κατάσκοποι της γεωγραφίας

 

Από τις Εκδόσεις Διόπτρα - Dioptra Publications και με τη διεύθυνση της Τζένης Κουτσοδημητροπούλου, κυκλοφόρησαν οι δυο πρώτοι τίτλοι μιας νέας σειρά με τον ελκυστικό τίτλο «Οι κατάσκοποι της γεωγραφίας»

Γύρω στις 100 σελίδες το κάθε βιβλίο, με πολύχρωμη εικονογράφηση που με συνετή επάρκεια συνοδεύει το κείμενο -αυτές είναι οι προδιαγραφές σύμφωνα με τις οποίες δημιουργήθηκαν τα δυο βιβλία, που τα υπογράφουν δυο από τις πλέον γνωστές συγγραφείς βιβλίων για μικρής, κυρίως, ηλικίας παιδιά -η Τζένη Κουτσοδημητροπούλου και η Maria Rousakis.

Στόχος είναι να δοθεί το έναυσμα στον αναγνώστη (κατά τη γνώμη μου παιδί των μεσαίων τάξεων του Δημοτικού) να έρθει σε μια πρώτη επαφή με πόλεις της Υφηλίου (Κιότο και Νέα Υόρκη), να περιηγηθεί σε κεντρικά σημεία τους, να μάθει τις συνθήκες της καθημερινότητας που εκεί επικρατούν. Και όλα αυτά μέσα από μια σύντομη αστυνομικής υφής αλλά και απλής καθημερινότητας εξιστόρηση της δράσης δυο ή τριών παιδιών, που παίρνουν πάνω τους την ευθύνη να ξεναγήσουν τον αναγνώστη, αλλά όχι ως ψυχροί και τυπικοί ξεναγοί, αλλά ως παιδιά που ζούνε όπως το κάθε παιδί και που χρησιμοποιούν τη σύγχρονη τεχνολογία.

Και εδώ, νομίζω είναι και το στοιχείο που διακρίνει τη σειρά από άλλες παρόμοιες. Η χρήση της τεχνολογίας, αλλά όχι με την μορφή μιας ακραίας επιστημονικής φαντασίας, αλλά αντίθετα με ένα τρόπο μάλλον απλό που μπορεί κανείς να φανταστεί -ή να ελπίσει και να ευχηθεί- πως κάπως έτσι λειτουργεί και μέσα στο κάθε σπίτι.

Η εφαρμογή (επινόηση της σειράς) ‘Πορτολάνος’ φέρνει σε επαφή παιδιά από διάφορα μέρη του κόσμου, δημιουργεί σχέσεις και φιλίες, προσφέρει πληροφορίες -είναι με δυο λόγια μια πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης όπως αυτές που όλοι μας χρησιμοποιούμε, αλλά παράλληλα διαθέτει μια ζεστασιά, μια ανθρωπιά που μετατρέπει την ψυχρή διαδικτυακή επικοινωνία σε κάτι περισσότερο ανθρώπινο.

Τα κείμενα διαθέτουν την εμπειρία των δυο δημιουργών τους, καταφέρνουν να εντάσσονται στην ίδια σειρά χωρίς να χάνει το καθένα την προσωπικότητά του, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τις εικόνες της Λίλας Καλογερή -περιγράφουν εικαστικά δυο πολιτισμούς.

Ενδιαφέρουσα πρόταση στα πλαίσια των σύγχρονων αφηγημάτων για παιδιά του Δημοτικού.

Θωμάς Κοροβίνης "Μπέμπης"

 

Η παρουσία του Θωμά Κοροβίνη στην σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι απόλυτα προσωποποιημένη -εννοώ πως τόσο η θεματική του όσο και οι τεχνικές αφήγησης που χρησιμοποιεί είναι με απόλυτα διακριτές πρακτικές εφαρμοσμένες.

Από τη μια κινείται και αναζητά τους ήρωές του ανάμεσα σε μέρη του κοινωνικού περιθωρίου και από την άλλη περιπλανιέται σε περιόδους όπου έχουν λειτουργήσει και παράξει έργο διάφορα κομβικά πρόσωπα της λογοτεχνίας κυρίως, αλλά και της ιστορίας μα και γενικότερα της κοινωνίας.

Από τον Ανδρούτσο στον Παγκρατίδη, από τον Καβάφη στον Παπαδιαμάντη και με άλλες παρόμοιες συναντήσεις με πρόσωπα από τη σχετικά πρόσφατη εθνική μνήμη -κάποια δε από αυτά που προέρχονται από συγγραφική συνύπαρξη αλήθειας και επινόησης- ο Κοροβίνης στην ουσία έχει επεκτείνει τις αρχικές λαογραφικές έρευνές του στο λαϊκό τραγούδι και στα γύρω από την Πόλη τεκταινόμενα, αποκτώντας έτσι την εντελώς προσωπική ιδιότητα ενός λογοτέχνη λαογράφου.

Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με το τελευταίο του βιβλίο "Μπέμπης"

Πρόκειται για τη μυθιστορηματική βιογραφία του Δημήτρη Στεργίου (1927 - 1972), λαϊκού μουσικού που έγινε γνωστός τόσο για τη δεξιοτεχνία του στο μπουζούκι και στην κιθάρα, όσο και για την ομορφιά, αλλά και τον αυτοκαταστροφικό τρόπο ζωής του.

Η ζωή αυτού του καλλιτέχνη δίνει την ευκαιρία στον Κοροβίνη να απλώσει  στα όρια ενός μυθιστορήματος την εξιστόρηση μιας εποχής που σφράγισε την ιδιότυπα αστική ελληνική κοινωνία, ενώ παράλληλα να φωτίσει μια προσωπικότητα γεμάτη αντιθέσεις και πάθη.

Όλα αυτά τα επιτυγχάνει και με τη βαθιά γνώση που έχει για ότι αφορά το λαϊκό τραγούδι, αλλά και με την έλξη που τον διακρίνει προς άτομα τα οποία ξεχωρίζουν από το σύνολο με συμπεριφορές παρόμοιες με εκείνες που περιγράφονται από το πέταγμα μιας πεταλουδίτσας που έλκεται και τελικά καταστρέφεται από τη θέρμη μιας φλόγας.

Μα πέρα από αυτά τα εφόδια, ο Κοροβίνης διαθέτει και ένα ακόμα -το μέγιστο και κεντρικό για όποιον επιχειρεί να συνθέσει σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση την εξιστόρηση της ζωή ενός ανθρώπου που διαφέρει από τους πολλούς. Αναφέρομαι στην ευλυγισία με την οποία χρησιμοποιεί φράσεις και εκφράσεις, ιδιωματισμούς και λέξεις ξεχασμένες έτσι ώστε ο προσφορικός λόγος να ταυτίζεται με το αφηγούμενο πρόσωπο.

"Σ΄ όλα μου τα χρόνια  είχα μια θέση στην ψυχή μου για κείνα τα άτυχα τα αρσενικά που κακοπέφτουν σε χέρια γυναίκας  άτιμης, σατράπισσας, αυτές που τις λέμε μαυρομούνες και φαρμακομούνες στη γλώσσα της πιάτσας, ακόμα πιο πολύ για κείνους που παγιδεύονται σε μεγάλη κάψα, μαρτυρούν κι άδικα χτυπιούνται και ξαγρυπνούν πάνω στην ίδια ακατάδεχτη πόρτα μέχρι να λειώσουν..." 

Στην ουσία ο Θωμάς Κοροβίνης και γράφει και σκηνοθετεί και ερμηνεύει τα πάθη του ήρωά του.

Μια ακόμα έκδοση που έρχεται να διευρύνει τις λογοτεχνικές καταθέσεις του θεσσαλονικιού συγγραφέα με τα λαογραφικά και ψυχογραφικά ενδιαφέροντα.

(Προσωπική σημείωση: Η χρήση πολυτονικού από τη μια παραπέμπει στην εποχή των αφηγούμενων, αλλά από την άλλη δίνει στον λαϊκό προφορικό λόγο μια χροιά επισημότητας. Δεν μπορώ να αποφασίσω -αν υποτίθεται θα με ρωτούσε κάποιος- ποιο από τα δυο θεωρώ περισσότερο σημαντικό. Γενικότερα πάντως, η άποψή μου είναι πως η χρήση πολυτονικού είναι μια κάπως εξεζητημένη και δίχως προοπτική στάση) 

https://www.fractalart.gr/mpempis/

Δημήτρης Στεργίου, γνωστός ως Μπέμπης (Πειραιάς 16.4.1927-24.12.1972), υπήρξε μια ιδιότυπη πρωταγωνιστική φυσιογνωμία της ελληνικής λαϊκής μουσικής που, λόγω της ιδιοφυΐας, της μόρφωσης, της απαράμιλλης δεξιοτεχνίας του στο μπουζούκι και στην κιθάρα, της καθηλωτικής γοητείας του και της αυτοκαταστροφικής αγωνίας του, απέκτησε, τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον, διαστάσεις θρύλου.

Ελένη Πριοβόλου "Το δένδρο με τις φωλιές"

Η Ελένη Πριοβόλου είναι ως συγγραφέας γνωστή κυρίως για τα κοινωνικό-ιστορικά της μυθιστορήματα και για τα μυθιστορήματά της για εφήβους και νέους.

 

Έχει ακόμα γράψει βιβλία για αναγνώστες μικρής ηλικίας και τέλος μυθιστορήματα με φαινομενικά ρεαλιστική υπόθεση, αλλά που στην ουσία χρησιμοποιούν με ένα εντελώς πρωτότυπο τρόπο, την φαντασία ως υποστηρίκτρια του ρεαλισμού και της πολιτικής κριτικής.

 

Αναφέρομαι στο «Η Καραμέλα» (2017) και σε αυτό το πλέον πρόσφατο έργο της, «Το δέντρο με τις φωλιές»

 

Και υποστηρίζω πως έχουμε τη χρησιμοποίηση της φαντασίας ως υποστηρικτή μια πολιτικής και κοινωνικής κριτικής, κυρίως από τον τρόπο που ‘στήνει’ στα δυο αυτά έργα, το κεντρικό της πρόσωπο, πιο σωστά την κεντρική της ηρωίδα.

 

Πλέον συγκεκριμένα, στο έργο αυτό, η ηρωίδα, η Μαρία, είναι μια γυναίκα που ανήκει σε μια πλούσια επαρχιακή οικογένεια, καθώς ο πατέρας της με αγάπη από τη μια προς τη γη και από την άλλη με τη διάθεση να ξεχωρίσει από τους άλλους συντοπίτες του, έχει καταφέρει κατά τη διάρκεια της ζωής του να αποκτήσει πολλά καλλιεργήσιμα στρέμματα, τα οποία και μετά τον θάνατό του μοιράζονται ανάμεσα στα τέσσερα παιδιά του -δυο γιους και δυο κόρες. Η μια κόρη είναι η Μαρία.

 

Η Μαρία είναι μια γυναίκα που από παιδί ακόμα είχε κερδίσει την ιδιαίτερη αδυναμία του πατέρα της καθώς τη διέκρινε μια έντονη αγάπη όχι μόνο προς κάθε πετούμενο, αλλά και προς την ίδια τη γη και τα όσα πάνω της φυτρώνουν.

 

Χωρίς κάποια άλλη ξεχωριστή ιδιότητα και με μια μάλλον αδιάφορη εμφάνιση και σίγουρα με την εντελώς ιδιόμορφη συμπεριφορά της, τόσο τα αδέλφια της, όσο και η ίδια η μητέρα της, σχεδόν τη θεωρούν ως άτομο ειδικών αναγκών κι έτσι δεν ξαφνιάζονται όταν εκείνη, ως δικό τη μερίδιο από την πατρική γη, ζητά μόνο ένα μικρό κομμάτι μέσα σε όλη την οικογενειακή ιδιοκτησία, που όμως για την ίδια είναι ιδανικό για να στήσει εκεί τη δική της μικρή και ανεξάρτητη επιχείρηση -ένα φυτώριο λουλουδιών και ένα απλό, μικρό σπίτι.

 

Τα αδέλφια της μετατρέπονται σε σύγχρονους και καλλιεργητές και νοικιάζουν παράνομους μετανάστες από τα κυκλώματα εκείνα που εκμεταλλεύονται τον ανθρώπινο πόνο και δυστυχία.

 

Η Μαρία από το δικό της σπίτι παρακολουθεί αυτούς τους ανθρώπους να ζούνε και να εργάζονται κάτω από απαράδεχτες συνθήκες, έρχεται σε σύγκρουσή με τα αδέλφια της για την τακτική με την οποία λειτουργούν τις επιχειρήσεις τους και τελικά ακόμα και σε ρήξη καθώς αποφασίζει να παντρευτεί έναν από αυτούς για να μπορέσει να του χαρίσει ένα όνομα, μια ταυτότητα, το δικαίωμα να ζει ελεύθερος. Παράλληλα, δε, στέκεται υποστηρικτικά και απέναντι των άλλων εργατών.

 

Η στάση της αυτή, θα δημιουργήσει ένα μεγάλο οικογενειακό πρόβλημα, καθώς η αυταρχική μητέρα της θα πάθει βαρύ εγκεφαλικό και στην ίδια τη Μαρία θα ανατεθεί η φροντίδα της.

 

Αλλά εκείνη σε όλα αυτά ξέρει να βρίσκει τον τρόπο να αποδεικνύει πως πρέπει και αξίζει να λειτουργεί ένα γνήσιος άνθρωπος και κρατά πάντα τη στενή της σχέση με τα πουλιά -συνομιλεί μαζί τους, στο τέλος και ακόμα συγκατοικεί με αυτά.

 

Αυτή είναι -με λίγα και ασφαλώς στεγνά- λόγια η υπόθεση του έργου, μια υπόθεση που ισχυρίζομαι πως ακουμπά σε μια φανταστική απεικόνιση μιας ρεαλιστικής κατάστασης, όχι τόσο γιατί τα αφηγούμενα γεγονότα δεν είναι από αυτά που μπορούν κάλλιστα να συμβούν ή και ήδη να συμβαίνουν, αλλά κυρίως στηρίζω τον ισχυρισμό μου στον τρόπο όπου η Πριοβόλου πλάθει την ηρωίδα της.

 

Η Μαρία είναι μια γυναίκα που κινείται με άλλους ρυθμούς και σε διαφορετικές συχνότητες από αυτές που μπορεί κανείς να συναντήσει στην εποχή μας. Ας την δούμε ως μια ιδιότυπα μαχητική νεράιδα που με τον δικό της τρόπο καταφέρνει αν όχι να αλλάξει τον κόσμο, σίγουρα όμως να βοηθήσει κάποιους να κατανοήσουν προς τα που γέρνει η ανθρωπιά μας.

 

Με μια γραφή κοφτή, με καθημερινές τρυφερές λέξεις από τη μια έχουμε την σοφία της Φύσης και από την άλλη την προβολή μιας πολιτικής θέσης και κριτική της κοινωνίας μας.

 

Η Ελένη Πριοβόλου και σε αυτό το σχετικό σύντομο έργο της (σε σύγκριση με τα πολυσέλιδα ιστορικά της μυθιστορήματα)  προσφέρει ένα κανόνα συγγραφικής τεχνικής πάνω στο πως κανείς μπορεί να γράψει ένα πολιτικό έργο που θα είναι και μια ερωτική ιστορία και μια αισιόδοξη υποστήριξη μιας ιδεολογίας.

 

(700 λέξεις)

https://www.fractalart.gr/to-dentro-me-tis-fwlies/

Η … κάπως περίεργη Παυλίνα

Η ελληνική λογοτεχνία που απευθύνεται προς ένα ανήλικο κοινό, αυτή που έχει επικρατήσει να ονομάζεται Παιδική Λογοτεχνία, έχει κατά καιρούς παρουσιαστεί με διάφορα ιδεολογικά πρόσωπα.

Μέχρι περίπου το τέλος της δεκαετία του ’70, βασικός στόχος της ήταν να διδάξει στα παιδιά βασικές αξίες -την αγάπη προς την πατρίδα, την εργατικότητα, το σεβασμό προς τους μεγαλύτερους, την υπακοή στους κοινωνικούς νόμους, την φιλαλήθεια κ.α.

Η συγγραφή ανήκε κυρίως στις γυναίκες μιας και ο ρόλος της γενικότερης διαπαιδαγώγησης των παιδιών σε αυτές είχε καταχωρηθεί.

Οπότε καθόλου τυχαίο δεν μπορεί να θεωρηθεί πως μια ομάδα γυναικών που γράφανε, αποφάσισαν να ιδρύσουν τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά (1955) με στόχο την ανάπτυξη της αγάπης εκ μέρους των παιδιών προς το καλό λογοτεχνικό βιβλίο.

Η ιδιότητα του ‘καλού’ περιλάμβανε τις πιο πάνω αξίες, μαζί βέβαια με την έγνοια για μια γλώσσα δημοτική και προσεγμένη.

Ασφαλώς είχαν προηγηθεί τα μυθιστορήματα της Δέλτα, το έργο του Ξενόπουλου μέσα από την έκδοση του περιοδικού «Η διάπλασις των παίδων», τα ιστορικά έργα του Τάκη Λάππα και μερικών ακόμα άλλων συγγραφέων που γράφανε με στόχο να απευθυνθούν στο παιδί και όχι μόνο.

Λίγο πριν τη δικτατορία, εμφανίζεται και η πολιτική διάσταση σε μυθιστόρημα για παιδιά -αναφέρομαι στο «Καπλάνι της βιτρίνας» της Άλκη Ζέη (1963)

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας θα κυκλοφορήσουν και τα πρώρα έργα της Ζωρζ Σαρρή και της Λότης Πέτροβιτς -συγγραφέων που με τα βιβλία τους θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό το νέο πρόσωπο της ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά.

Αλλά αυτό το πρόσωπο θα πάρει την ολοκληρωμένη του μορφή μέσα στα χρόνια της Μεταπολίτευσης και παράλληλα θα αναγνωριστεί πως είναι ένα πρόσωπο ολότελα διαφορετικό από τα προηγούμενα.

Ο διδακτισμός απουσιάζει, η θεματολογία διευρύνεται, οι τεχνικές αφήγησης εμπλουτίζονται, οι χαρακτήρες αποκτούν αληθοφάνεια, οι ιδεολογίες των νέων συγγραφέων μπορούν να εκφράζονται με ποικίλους τρόπους.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της απόλυτης ανανέωσης, κυκλοφορεί το 1975 η συλλογή της Παυλίνας Παμπούδη «Δεκαπεντέμισι κάπως περίεργα παραμύθια» (Εκδόσεις Ερμείας, με εικονογράφηση της ίδιας)

Η ίδια λίγα χρόνια πιο πριν είχε κυκλοφορήσει δυο ποιητικές συλλογές που την είχαν κάνει ήδη γνωστή στο αντίστοιχο χώρο και το γεγονός αυτό, κάνει ακόμα πιο έντονη την εμφάνιση του τρίτου της βιβλίου που αν και η εκδοτική μορφή του το κάνει να μοιάζει με έκδοση εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου, η ίδια η συγγραφέας του πάντα θα το θεωρεί ως το πρώτο από μια σειρά μελλοντικών της έργων που η ίδια τα κατατάσσει κάτω από τον τίτλο «Δήθεν για παιδιά».

Μια φορά ήταν ένας μεγάλος σκύλος που τον έλεγαν Γάου, κι είχε ένα μικρό ανθρωπάκι για να του κάνει συντροφιά και να τον φυλάει -εναρκτήριος πρόταση ενός από τα παραμύθια της συλλογής, που δείχνει με σαφήνεια όλο το κλίμα που θα διαπερνά και τα υπόλοιπα.

Η ανατροπή -αυτή είναι η αξία που η Παυλίνα Παμπούδη βάζει στο κέντρο των εμπνεύσεών της καθώς συνθέτει αυτά τα κείμενα της. Η ανατροπή, το απρόοπτο, το ξάφνιασμα, το χιούμορ… Εν τέλει η επανάσταση ως προς κάθε μορφής κατεστημένο.

Μια επανάσταση που ενδύεται τη μορφή παραμυθιού.

Μα αυτό τελικά δε συμβαίνει και με την ίδια την παιδική ηλικία;

Το παιδί αναζητώντας τρόπους να εκφράσει το εγώ του μέσα σε ένα κόσμο ενηλίκων αισθάνεται την ανάγκη να επαναστατήσει. Να διαφοροποιηθεί.

Μα έρχεται αμέσως μετά η αντίδραση των ενηλίκων και καταφέρνει αυτή την επανάσταση να την μετατρέψει σε συμβιβασμό.

Αυτός ο συμβιβασμός είναι που απουσιάζει από τα ‘δήθεν για παιδιά’ κείμενα της Παυλίνας Παμπούδη.

Και για αυτό η κυκλοφορία της συλλογής «Δεκαπεντέμισι κάπως περίεργα παραμύθια» θεωρώ πως αποτελεί στην ιστορία της ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας ένα βασικό ορόσημο καθώς είναι η απόλυτη διαφοροποίηση από τη θέση κάθε προηγούμενου έργου αυτής της κατηγορίας.

Χαρακτηριστικά θα πρέπει να αναφέρω πως αυτήν την οπτική πολύ σύντομα την χρησιμοποίησαν και άλλοι συγγραφείς που εκείνα τα χρόνια πρωτοπαρουσιάστηκαν (Τριβιζάς, Μαντουβάλου κ.α)

Αλλά κανείς τους δεν κράτησε την καθαρότητα της ανατροπής της Παμπούδη. Θα έλεγα, μάλιστα, πως τα κείμενα αυτής της κατηγορίας στράφηκαν περισσότερο προς τις συνταγές του Ροντάρι -συνταγές όπου και πάλι υποστηρίζεται η ανατροπή, αλλά με τρόπους περισσότερο αποδεχτούς από το κατεστημένο των ενηλίκων.

Η Παυλίνα Παμπούδη κρατά τον δικό της ύφος. Και επαναστατεί όχι τόσο παίζοντας, όσο αμφισβητώντας.

Τα έργα της αυτής της κατηγορίας έχουν τους φανατικούς υποστηρικτές τους. Κυρίως από τον χώρο της λογοτεχνίας των ενηλίκων.

Είναι -προσωπική θέση καταθέτω- απορίας άξιον που στο βαθμό που γνωρίζω η Παμπούδη δεν έχει ποτέ τιμηθεί με κάποιο βραβείο φορέα που ασχολείται με το βιβλίο για παιδιά και νέους.

Αλλά κι αυτή τη στάση, η ίδια την έχει από τότε υποψιαστεί. Κι έτσι ένα από τα παραμύθια εκείνης της συλλογής, ξεκινά:

Μια φορά, ήταν ένας εξαιρετικός γάτος που νόμιζε πως ήταν κότα κι ήξερε και να γαυγίζει. Τ΄ αφεντικά του όμως ήταν στριμμένοι άνθρωποι και δεν το χώνευαν, παρ΄ όλο που τους έκανε ένα μεγάλο δίκροκο αυγό κάθε μέρα και φύλαγε κι όλη τη νύχτα το σπίτι από τους κλέφτες.

*Μια ακόμα σημείωση θα ήθελα να προσθέσω πριν ολοκληρώσω αυτό το κείμενο.

Σήμερα -σαράντα τόσα χρόνια μετά από την ανανέωση της λογοτεχνίας για παιδιά- έχει επανακάμψει ένας νεοδιδακτισμός και όλη εκείνη η ευφορία και η ζωντάνια των κειμένων για παιδιά μάλλον έχει μπει σε ασφυκτικά καλούπια.

Από αυτήν τη σκοπιά τα κάπως αλλόκοτα και ‘δήθεν παιδικά’ έργα της Παυλίνας Παμπούδη αποκτούν μια ακόμα επαναστατική διάσταση. Και επικαιρότητα. Γιατί η ανάγκη για ανατροπή κάθε μορφής κατεστημένου δεν είναι μόνο ανάγκη ενός παιδιού, αλλά και ενός ενήλικα.

(Κείμενο μου δημοσιευμένο στο τεύχος 20/ Δεκ. 2022, του περιοδικού 'Ο Σίσυφος' -αφιέρωμα στην Παυλίνα Παμπούδη)

Τρεις σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς «επανάφεραν» στο λογοτεχνικό προσκήνιο κάποιες από τις μεγάλες κυρίες του Τρωικού Πολέμου

 Σκέψεις μου, πιο σωστά μια περιήγηση σε πρόσφατα πεζογραφικά έργα με ηρωίδες βγαλμένες από την Ιλιάδα. «Τρεις σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς «επανάφεραν» στο λογοτεχνικό προσκήνιο κάποιες από τις μεγάλες κυρίες του Τρωικού Πολέμου».

Σκέψεις μου, πιο σωστά μια περιήγηση σε πρόσφατα πεζογραφικά έργα με ηρωίδες βγαλμένες από την Ιλιάδα.

(Δημοσιεύθηκαν στο https://bookpress.gr/.../16605-oi-megales-kyries-tou...

Η Ιλιάδα μπορεί να θεωρηθεί -πέρα από ένα μεγάλο ποιητικό έπος- και μια μοναδική μυθιστορηματική σύνθεση. Όπως κάθε κλασικό μυθιστόρημα διαθέτει έντονη πλοκή, ολοζώντανες περιγραφές περιστατικών, πολιτικοκοινωνικές αναφορές και σύνθετες σχέσεις μεταξύ των κεντρικών ηρώων του. Σε αυτό το τελευταίο εστιάζω την προσοχή μου και ως ένας σύγχρονος συγγραφέας αποδέχομαι την έλξη που εξασκούν πάνω μου οι ψυχολογικές μεταπτώσεις του Αχιλλέα, η αξιοπρέπεια της Εκάβης, το κύρος του Πρίαμου, η αλαζονεία του Αγαμέμνονα, η καταστροφική γοητεία της Ελένης.

Σχεδόν όλα τα πρόσωπα της Ιλιάδας, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο χρησιμοποιήθηκαν και από τους αρχαίους τραγικούς κι έτσι ακόμα πιο εμφαντικά επιβίωσαν μέσα στους αιώνες, έφτασαν με καλοδιατηρημένα τα κεντρικά χαρακτηριστικά τους έως τις μέρες μας. Δεν έχω στοιχεία για να επιβεβαιώσω τη σκέψη μου αυτή, αλλά είμαι σίγουρος πως ο μέσος νεοέλληνας, ό,τι γνωρίζει για τα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές του Τρωικού Πολέμου δεν είναι τόσο από την ανάγνωση του ίδιου του έπους, όσο από αποσπασματικές και περιληπτικές αναφορές σε αυτό κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων του και κυρίως από τις παραστάσεις των αρχαίων τραγωδιών που αποτελούν ένα από τα κεντρικά πολιτιστικά γεγονότα των ελληνικών καλοκαιριών.

Όλα τα μέλη της γενιάς των Ατρειδών, όλα σχεδόν τα πρόσωπα που πλαισίωναν τον τελευταίο ηγέτη του Ίλιου, είναι γνωστά μας μέσα από τον τρόπο που οι τρεις μεγάλοι αρχαίοι τραγικοί τα χρησιμοποίησαν στα έργα τους. Και όλοι αυτά -τα στην ουσία μυθικά πρόσωπα- με το ότι το καθένα μπορεί να συμβολίζει, επανατοποθετούνται μέσα σε μια σύγχρονη κοινωνία από τον τρόπο που ο κάθε σκηνοθέτης που ανεβάζει μια ή και περισσότερες τραγωδίες, τα πλησιάζει και τα αναλύει. Το θέατρο ως Τέχνη έχει από τη φύση του μια τόλμη - ριψοκινδυνεύει νέες αναλύσεις και αναζητά καινούργιες ερμηνείες. Ίσως γιατί το θέατρο συνδυάζει τη σταθερότητα του Λόγου με το ευμετάβλητο της εικόνας. Ίσως γιατί κατά τη διάρκεια της θεατρικής πράξης είναι δεδομένη η ύπαρξη της μεταμφίεσης - ο ηθοποιός είναι ερμηνευτής και ο σκηνοθέτης ενορχηστρωτής των δικών του προθέσεών.

Σε αντίθεση με την τόλμη του θεάτρου -και υπενθυμίζω πως στην νεοελληνική πραγματικότητα αναφέρομαι- η λογοτεχνία δείχνει πλέον συντηρητική. Προτιμά να δημιουργεί και στη συνέχεια να λογοδοτεί για τους δικούς της ήρωες, παρά να επεμβαίνει και να επανατοποθετείται σε ότι αφορά πράξεις και γεγονότα που έχουν καταγραφεί με το κύρος της Ιλιάδας ή των τραγωδιών. Με διαφορετικά λόγια το εκφράζω: οι σημερινοί έλληνες συγγραφείς δεν δείχνουν να θέλουν να ασχοληθούν με το δράμα όσων κατοικούσαν στις Μυκήνες ή στην Τροία, αλλά ούτε και με το ποιες άλλες προθέσεις μπορεί να κρύβονται πίσω από τις πράξεις εκείνων των αρχαίων προσώπων και που η σύγχρονη ματιά ενός συγγραφέα θα τις φώτιζε από άλλες οπτικές γωνίες. Όμως έτσι κι αλλιώς, μιλάμε για πρόσωπα που κινούνται στα όρια μεταξύ μύθου και ιστορίας και ασφαλώς έχουν γίνει γνωστά σε εμάς μέσα από τον τρόπο που τα ερμήνευσαν προηγούμενοι συγγραφείς.

Το ξέρουμε πως η Ιλιάδα είναι μια βασική πηγή γνώσης γεγονότων που αγγίζουν τον μύθο, αλλά είναι μόνο μια από τις πηγές και γι' αυτό άλλωστε και οι αρχαίοι τραγικοί -και αυτό το ξέρουμε- πολύ συχνά περιγράφουν με αρκούντως διαφορετικές αποχρώσεις τους ήρωες (π.χ. η Ηλέκτρα του Σοφοκλή και η Ηλέκτρα του Ευριπίδη, αλλά και η ίδια η Ελένη σε δυο τραγωδίες του Ευριπίδη). Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, είδαν το φως της δημοσιότητας ποιητικές συνθέσεις βασισμένες σε ηρωίδες και ήρωες του αρχαίου δράματος (πχ. Γιάννης Ρίτσος), και, αν καλά γνωρίζω, ένα θεατρικό (Β. Κατσάνης). Και βέβαια οι ταινίες του Κακογιάννη. Όσο κι αν φρόντισα να ερευνήσω αν έχουν γραφτεί μυθιστορήματα εκείνα τα χρόνια με ήρωες από την Ιλιάδα, δεν μπόρεσα κάποιο να ανακαλύψω. Και αν τελικά οι έρευνές μου είναι ατελείς, πολύ θα ήθελα κάποιος να με ενημέρωνε με σχετικά στοιχεία βιβλιογραφίας. Αλλά και αν έχει υπάρξει, δεν εγκαταστάθηκε με στέρεα θεμέλια στο σώμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ώστε να φτάσει στις μέρες μας.

Και μια παρόμοια κατάσταση συνεχίστηκε και τις δυο πρώτες δεκαετίες του 21ου. Θα είναι το 2018 που θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα μου «Η Κασσάνδρα στη Μαύρη Άμμο», ενώ το 2020 Χρήστος Α. Χωμενίδης μας δίνει το «Ο βασιλιάς της». Το 2021 εγώ επανέρχομαι με το «Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας» και εφέτος (2022) ο Kostas Akrivos μας δίνει την «Ανδρωμάχη» του. Μέσα σε τέσσερα χρόνια τέσσερα μυθιστορήματα με κεντρικές ηρωίδες γυναίκες από τις βασικές παρουσίες της Ιλιάδας και των αρχαίων τραγωδιών. Παράλληλα ξέρω πως έχει κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα της Κ. Μέρμηγκα «Τον δέκατο χρόνο» με ηρωίδα της Βρισηίδα και το «Η πολιορκία της Τροίας» του Θ. Καλλιφατίδη, αλλά στο συγκεκριμένο μου κείμενο θέλω να προσεγγίσω τους τρόπους που οι τρεις συγγραφείς (Κοντολέων, Χωμενίδης, Ακρίβος) πλησίασαν και με νέα ματιά προσπάθησαν να δούνε τέσσερεις από τις βασικές κυρίες των γεγονότων του Τρωικού Πολέμου - την Κασσάνδρα, την Κλυταιμνήστρα, την Ελένη και την Ανδρομάχη.

Τέσσερεις ηρωίδες, αλλά τρεις είναι οι εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις, που η κάθε μια τους έχει κάτι ουσιαστικό να καταθέσει και σίγουρα να καλύψει το κενό της απουσίας που πιο πάνω περιγράψαμε.

Θα ξεκινήσω με το «Ο βασιλιάς της» του Χρήστου Χωμενίδη μιας και νομίζω πως είναι εκείνο που περισσότερο από τα άλλα πρωτοτυπεί -αν προτιμάτε και αυθαιρετεί- με την έννοια πως αφηγείται μια εντελώς απελευθερωμένη από την όποια παράδοση ιστορία της σχέσης Μενέλαου και Ελένης.

Ο Χωμενίδης -το έχει επαναλάβει και σε προηγούμενο βιβλίο του, όπου ο ήρωας είναι ο υποτιθέμενος παππούς του Ομήρου- στήνει τον δικό του ομηρικό κόσμο, τον φέρνει στα μέτρα εκείνα που θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ίσως και να υπήρξαν. Στην ουσία έχουμε τη γέννηση μιας νέας μυθιστορίας μέσα από τους παλιούς μύθους και έπη. Μια μυθιστορία όπου δεν διεκδικεί να εξηγήσει το ‘τότε’ με τις όποιος δυναμικές του ‘τώρα’, αλλά μήτε και το αμφισβητεί. Απλώς το παρακάμπτει και κρατά όσα στοιχεία θεωρεί πως θα είναι χρήσιμα στην νέα αφήγηση. Ο λόγος εντελώς σύγχρονος, πουθενά κι αυτός δεν ακουμπά στο παρελθόν. Ο Μενέλαος του Χωμενίδη είναι ένας άνδρας που σε τίποτε δεν μοιάζει με τον ομηρικό βασιλιά, ενώ η Ελένη του κι αυτή τίποτε δεν έχει κοινό με την γυναίκα που αιώνες τώρα φέρνει το βάρος μιας καταστροφής. Κι άλλωστε η ίδια αρνιέται -οι τελευταίες φράσεις του μυθιστορήματος το λένε ξεκάθαρα- την πιθανότητα να γίνει η ίδια ένα αιώνιο σύμβολο. Οι μύθοι παραμένουν μύθοι. Καιρός να δημιουργήσουμε νέους. Δικούς μας. Αυτή είναι η συγγραφική στάση του Χρήστου Χωμενίδη απέναντι στα όσα οι αρχαίες αφηγήσεις κατάφεραν να διατηρήσουν ζωντανά έως τις μέρες μας.

Στο ακριβώς αντίθετο άκρο στέκεται ο Κώστας Ακρίβος εξιστορώντας τη ζωή και τα πάθη της Ανδρομάχης. Με την πλούσια φιλολογική κατάρτιση και την εκπαιδευτική του εμπειρία, αποφασίζει να αναδιηγηθεί τη ζωή της Ανδρομάχης. Μένει πιστός στην Ιλιάδα, συλλέγει και ευρήματα από άλλες πηγές κι έτσι προσφέρει περισσότερα γεγονότα απ΄ όσα κάποιος θα συναντήσει στο έπος του Ομήρου και μόνο. Με μια γλώσσα σύγχρονη, αλλά που διατηρεί την τραγικότητα των γεγονότων που καλείται να περιγράψει, η ίδια η Ανδρομάχη μας αφηγείται όσα έζησε και έπαθε.

Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση διαθέτει πάντα το προσόν του να καταφέρνει να ενεργοποιεί το συναίσθημα του αναγνώστη. Από αυτήν την άποψη, η Ανδρομάχη του Ακρίβου μπορεί να αποτελέσει ένα ουσιαστικό εργαλείο στα χέρια εκείνων των φιλολόγων που θέλουν οι μαθητές του Λυκείου να εισέλθουν στον κόσμο της Ιλιάδας χωρίς τα ‘αγκάθια’ μιας αφήγησης που απαιτεί περισσότερο κάματο εκ μέρους τους. Ο Ακρίβος μένει πιστός στα όσα οι διάφορες πηγές μας έχουν προσφέρει. Και πλησιάζει την ηρωίδα του κάτω από το σκίαστρο του ήδη διαμορφωμένου βιογραφικού της. Αποδέχεται τις αντιφάσεις των μύθων (πχ ο Νεοπτόλεμος δεν ήταν δυνατόν να βρίσκεται στο πάρσιμο της Τροίας μιας και μόλις δέκα χρόνια είχαν περάσει από τη γέννησή του). Για τον Ακρίβο η Ανδρομάχη -αυτή είναι η σύγχρονη ματιά που μας προσφέρει- είναι το θύμα μιας κοινωνίας που οι άνδρες καθορίζουν τη βιαιότητά της. Εξ΄ ου και η αντικατάσταση του ‘ο ‘με το ‘ω’ -Ανδρωμάχη. Όχι αυτή που μάχεται ως άνδρας, αλλά αυτή που είναι θύμα ανδρικών μαχών.

Άφησα τελευταία τα δυο δικά μου μυθιστορήματα γιατί θεωρώ πως συγγραφικά κινήθηκα ανάμεσα στην απόλυτη ελευθερία του Χωμενίδη και στο σεβασμό του Ακρίβου. Για μένα η Κασσάνδρα είναι το διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου που είναι προικισμένος με την απλή λογική και που γι αυτό ακριβώς δεν μπορεί να πείσει όλους τους άλλους που πράττουν σύμφωνα με τα πάθη τους. Ακολουθώντας την ιδιότυπη ψυχοσύνθεσή της επιχειρώ και να προσεγγίσω με μια καινοτομία κάποια άλλα πρόσωπα του έπους -τον Αχιλλέα, κυρίως, μα και την Εκάβη.

Όσον αφορά την Κλυταιμνήστρα -αυτήν την είδα ως τη γυναίκα εκείνη που προσπάθησε να αμφισβητήσει την εξουσία των ανδρών, αλλά τελικά παρασύρθηκε και χρησιμοποίησε τις δικές τους τεχνικές. Θύτης και θύμα η ίδια και ένα διαχρονικό σύμβολο του φύλου της εξουσίας, ενώ σε προσωπικό επίπεδο το δράμα της θεωρώ πως κορυφώνεται όχι τη στιγμή που θανατώνει τον Αγαμέμνονα, αλλά την ώρα που ο γιος της την φονεύει. Για να συνθέσω τα δυο μυθιστορήματα χρησιμοποίησα και τον Όμηρο και τους αρχαίους τραγικούς και άλλες πηγές, αλλά πρόσθεσα τις δικές μου ερμηνείες πάνω στα γεγονότα και στις πράξεις των ηρώων μου. Κατέφυγα στις ψυχαναλυτικές γνώσεις που πλέον κατέχουμε και αναζήτησα τα κρυφά κίνητρα πράξεων που έως τώρα με ένα μόνο συγκεκριμένο τρόπο τα αντιμετωπίζαμε. Και από τις πολλές πληροφορίες που είχα στα χέρια μου και οι οποίες συχνά αντικρουόντουσαν, εγώ ή επέλεξα μια από αυτές ή κατασκεύασα μια δική μου. Χρησιμοποίησα μια γλώσσα κάπως εκκεντρική -να παραπέμπει σε μια εποχή όπου το ατομικό δράμα συμπορεύεται με τη δυναμική της μοίρας.

Αυτές είναι σε γενικές γραμμές οι ομοιότητες, μα κυρίως οι διαφορές που διαμορφώνουν τους τρεις τρόπους με τους οποίους τρεις σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς «επανάφεραν» στο λογοτεχνικό προσκήνιο κάποιες από τις μεγάλες κυρίες του Τρωικού Πολέμου. Δεν θα πρέπει όμως να μην επανασημειώσω και να επιμείνω στις διαφορές των τρόπων αφήγησης. Γιατί τελικά για λογοτεχνία μιλάμε. Ο Χωμενίδης έχει επιλέξει ένα σχεδόν σύγχρονο ρεαλισμό· ο Ακρίβος μια κλασική λογοτεχνική εκφορά. Εγώ προσπάθησα να προσφέρω στην αφήγησή μου μια αίσθηση μοιραίας εξέλιξης.

Πέρα από όλα αυτά, σημασία έχει πως η λογοτεχνία μας έχει ανοίξει το δρόμο που θα την φέρει να συνομιλεί με τα μεγάλα έργα της αρχαιότητας. Και αναμένω -όσο και εύχομαι- τη συνέχεια.

Τέσυ Μπάιλα "Λέγε με Ισμαήλ"

 

Νομίζω πως με το έβδομο πλέον μυθιστόρημά της, η Τέσυ Μπάιλα δείχνει ξεκάθαρα το συγγραφικό της στίγμα. Ένα στίγμα που το χαρακτηρίζουν δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το ένα έχει να κάνει με τους χρόνους όπου τα γεγονότα διαδραματίζονται – πρόκειται για ένα σχετικά πρόσφατο παρελθόν, κάπου μέσα στο κέντρο του 20ού αιώνα. Το άλλο έχει να κάνει με τον τρόπο που διαχειρίζεται τους ήρωές της.

 

Αν σταθούμε στο πρώτο, θα διαπιστώσουμε πως τα μυθιστορήματα της Μπάιλα ομοιάζουν με ιστορικά κείμενα, αλλά στην ουσία περιγράφουν γεγονότα που εκείνοι που τα έζησαν στην πλειονότητά τους ακόμα ζούνε. Κυρίως τα χρόνια γύρω από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και λίγο πιο πριν ή και λίγο πιο μετά – σε κάθε περίπτωση, η Τέσυ Μπάιλα αφηγείται τις ζωές ανθρώπων που ο 21ος αιώνας δεν είναι ο αιώνας τους.

 

Μέσα σε εκείνη, λοιπόν, την περίοδο ζούνε οι ήρωές της, γυναίκες και άνδρες. Τους βίους τους η συγγραφέας τούς χρησιμοποιεί κυρίως για να φωτίσει την εποχή όπου ζούνε και δευτερευόντως αυτούς τους ίδιους ως «ζωντανά» πλάσματα. Δεν εννοώ –σπεύδω να διευκρινίσω– πως είναι πρόσωπα άψυχα. Καθόλου μάλιστα· αντιθέτως, τα διακρίνουν έντονα πάθη και αντιφάσεις. Αλλά κατά κάποιον τρόπο υπηρετούν μια μεγάλη γκάμα ιδεών και αξιών.

 

Ναι, η Τέσυ Μπάιλα είναι μια συγγραφέας με ενεργή συγγραφικά κοινωνική υπόσταση. Προπαγανδίζει την ισότητα των φύλων, την ελευθερία της σκέψης, την ατομική ταυτότητα, την ανεξιθρησκία και την ιδέα πως τους ανθρώπους τούς φέρνουν κοντά τα κοινά βιώματα. Από ένα σημείο και μετά ο γενέθλιος τόπος.

 

Η ζωή ένας μεγάλος αποχωρισμός είναι – από ανθρώπους, αντικείμενα, τόπους. Κι όμως, κάτι τους ενώνει – κάτι πρέπει να τους ενώνει όλους αυτούς τους αποχωρισμούς.

 

Αυτό είναι και το κεντρικό μοτίβο του τελευταίου της μυθιστορήματος. Χώρος η Κωνσταντινούπολη του 20ού αιώνα. Ήρωές της όσοι στην πόλη αυτοί ζήσανε. Και που είχαν μάθει να συνυπάρχουν ασχέτως εθνικής ταυτότητας και φυλής. Και που αν κάτι τους χώρισε –τους έκανε εχθρούς– ήταν οι έξωθεν πολιτικές όσων μετρούν την ανθρώπινη ζωή με μη ανθρώπινα μέτρα. Κεντρικό σημείο στο μυθιστόρημά της, τα γεγονότα της Πόλης το 1955. Κεντρικός χώρος –συχνά αποκτά διαστάσεις υπαρξιακής οντότητας– η ίδια η Πόλη.

 

Και αυτή την πολιτεία εκείνης της εποχής η Τέσυ Μπάιλα την περιγράφει ολοζώντανα και με αισθαντικότητα. Μια ζωντάνια και μια αισθαντικότητα που ξεκινά από τις λεωφόρους και τα στενά δρομάκια, κατρακυλά στον Βόσπορο και παράλληλα χρωματίζει όλους εκείνους που η συγγραφέας αποφάσισε να τους προσφέρει μια θέση μέσα στο μυθιστόρημά της. Όλα τα πρόσωπα –και είναι πολλά– που υπάρχουν μέσα στις σελίδες του έργου, γίνονται οικεία στον αναγνώστη. Κάτι ακόμα περισσότερο – εγγράφονται στη μνήμη του. Έχουν στοιχεία σχεδόν ρομαντικά.

 

Από τους δυο κεντρικούς χαρακτήρες –τον Έλληνα βιβλιοπώλη Ισίδωρο και τον Τούρκο καφετζή Ισμαήλ– που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά και τη βάση της αφηγούμενης ιστορίας, έως τη φερμένη λες από τα μυθιστορήματα του Μπαλζάκ, Γιασεμιώ· από την αρχοντικιά Πολίτισσα Καλλιάνθη έως τον άξεστο Ναντίρ· από τον –ευρηματικής συγγραφικής σύλληψης– σκύλο Γιουσούφ έως την ανεξάρτητη Αϊσέ, όλοι τους αποτελούν ισότιμα μέλη ενός θιάσου που η Τέσυ Μπάιλα te baila22τους χρησιμοποιεί για να υπενθυμίσει –συνέχεια υπενθυμίζει– πως: Η ζωή ένας μεγάλος αποχωρισμός είναι – από ανθρώπους, αντικείμενα, τόπους. Κι όμως, κάτι τους ενώνει – κάτι πρέπει να τους ενώνει όλους αυτούς τους αποχωρισμούς. Κι αυτό τίποτε άλλο δεν είναι παρά η μνήμη του τόπου που σε ανέθρεψε.

 

Μυθιστόρημα-τοιχογραφία μιας εποχής και μιας πόλης. Μυθιστόρημα-πινακοθήκη ανθρώπων που τη μοίρα τους τη σφράγισε μια πολιτεία με τον δικό της, εντελώς ιδιαίτερο, πολιτισμό.

 (600 λέξεις)

Τέσυ Μπάιλα: «Λέγε με Ισμαήλ» (diastixo.gr)