Η Μένη Πουρνή στο oanagnostis.gr για το "40 χρόνια, έψαχνα πάντα τις λέξεις"

 

Τον Νοέμβριο του 2018 στο κατάμεστο αμφιθέατρο του κεντρικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση για τα 40 χρόνια παρουσίας του συγγραφέα Μάνου Κοντολέων στην ελληνική λογοτεχνία και ειδικά στην παιδική και εφηβική λογοτεχνία. Ο Μάνος Κοντολέων, συγγραφέας ιδιαίτερα αγαπητός στους εφήβους και τα παιδιά συνέβαλε σημαντικά στην ανανέωση και ανάπτυξη της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας μετά την Μεταπολίτευση μαζί με πολλούς ακόμη σημαντικούς συγγραφείς. Παράλληλα, δεν έπαψε να εκδίδει αξιόλογα μυθιστορήματα για ενηλίκους. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διάδραση ο τόμος  των  πρακτικών της τιμητικής ημερίδας Μάνος Κοντολέων 40 χρόνια: Έψαχνα πάντα τις λέξεις (2022)  που διοργανώθηκε από την καθηγήτρια του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, Βίκυ Πάτσιου, η οποία επιμελήθηκε και τον τόμο. Περιέχει τις εισηγήσεις 20 σημαντικών Ελλήνων ερευνητών και συγγραφέων που συνέδεσαν το έργο τους με τον συγγραφέα ή υπήρξαν φίλοι και συνοδοιπόροι.

 

Η Βίκυ Πάτσιου αναφέρθηκε στην συνολική πορεία του Μάνου Κοντολέων ως ενός συγγραφέα που καταπιάστηκε με πολλά λογοτεχνικά είδη βρίσκοντας την ισορροπία ανάμεσα στο ενήλικο και νεανικό κοινό. Επικεντρώνεται σε κομβικά στοιχεία του έργου του αναδεικνύοντας την διαχρονικότητά του καθιστώντας δημοφιλή για πολλές δεκαετίες. Η καθηγήτρια Τζίνα Καλογήρου επέλεξε να αναδείξει την συγγραφική μαεστρία του συγγραφέα μέσα από την συλλογή παραμυθιών  Τα πολύτιμα δώρα τονίζοντας τις διακειμενικές του σχέσεις και το γνήσιο παραμυθικό περιεχόμενο των ιστοριών του μέσα από ένα αλληλένδετο πλέγμα συμβολισμών και συνδέσεων.  Η ομότιμη καθηγήτρια  Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου αναφέρεται στην ευαισθησία του Κοντολέων για τα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, στοιχείο που απαντάται έντονα στα εφηβικά του μυθιστορήματα. Περιθώριο, απόγνωση, πρόσφυγες, μετανάστες, φτώχια εφηβικός θυμός και επανάσταση αποτυπώνονται έντεχνα από τη  πένα του συγγραφέα. Στο ίδιο περίπου μοτίβο, η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου μίλησε για την εικόνα του Άλλου στο έργο του Μάνου Κοντολέων. Οι ήρωες του συγγραφέα είναι, συχνά, έτοιμοι να βοηθήσουν και να περιθάλψουν, όποιον έχει ανάγκη ξεπερνώντας κοινωνικά και ρατσιστικά στερεότυπα.

 

Ο καθηγητής Δημοσθένης Δασκαλάκης εξετάζει τα κοινωνικά μυθιστορήματα του συγγραφέα υπό την οπτική της μαρξιστικής θεωρίας. Αναλύοντας τα μυθιστορήματα Μία ιστορία του Φιόντορ και Δεν με λένε Ρεγγίνα…Άλεχ με λένε διαπιστώνει ότι ο συγγραφέας περιγράφει με ειλικρίνεια και ρεαλισμό τις απάνθρωπες συνθήκες ζωής των μεταναστών στην Ελλάδα, καθώς και την ανετοιμότητα της χώρας και της κοινωνίας να τους υποδεχτεί κατάλληλα. Ο καθηγητής Χαράλαμπος Μπαμπούνης και η διδάκτωρ ιστορίας  Γιούλα Κωνσταντοπούλου διερευνούν την πρόσληψη της ιστορίας στο μυθιστόρημα του συγγραφέα Ο χαρταετός της Σμύρνης. Για τον συγγραφέα ο χρόνος είναι πάντα παρών και ζωντανός πέρα από την ευθύγραμμη, συνήθη εξέταση των ιστορικών γεγονότων .Ο, επίσης, συγγραφέας Βαγγέλης Ηλιόπουλος θυμάται την εμπειρία του από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Ο μικρός Μάνος και η μαγική μπέρτα που είχε σκοπό να φέρει σε επαφή τους μικρούς μαθητές με το έργο του Μάνου Κοντολέων.

 

Οι καθηγητές Θωμάς Μπαμπάλης και Κωνσταντίνα Τσώλη προτείνουν μία εκπαιδευτική δράση για το απόσπασμα Αποκριάτικη ιστορία από μυθιστόρημα του συγγραφέα που συμπεριλαμβάνεται στο Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων της Ε΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού. Στο κέντρο της δράσης βρίσκονται οι πάντα σημαίνουσες έννοιες της δημιουργικότητας και της καινοτομίας. Η καθηγήτρια Αλεξάνδρα Ζερβού σφυρηλατεί το πορτραίτο της σχέσης του συγγραφέα με την κλασική λογοτεχνία μέσα από τους τρόπους που αξιοποίησε τις επιρροές τους στο έργο του. Λογοτεχνικά  μοτίβα και ήρωες, όπως ο Δον Κιχώτης, ο Γαργαντούας, οι αρχαίες τραγωδίες, ο Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι, το διήγημα  Το μόνον της ζωής του ταξείδιον του Γεωργίου Βιζυηνού, διατρέχουν ολόκληρο το σώμα του συγγραφικού έργου του Μάνου Κοντολέων. Η καθηγήτρια Διαμάντη Αναγνωστοπούλου καταγράφει τις απάνθρωπες συνθήκες κατά την διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, οι οποίες διαμορφώνουν την ενήλικη ταυτότητα της νεαρής ηρωίδας Στεφανίας στο μυθιστόρημα του συγγραφέα Αμαρτωλή πόλη.

 

Η καταστρατήγηση της σωματικής αρτιμέλειας και της σεξουαλικής ταυτότητας ενός νεαρού άνδρα, του Έλενου, αναλύει στην εισήγησή της η καθηγήτρια Μένη Κανατσούλη. Στο μυθιστόρημα Ιστορία ενός ευνούχου ο Μάνος Κοντολέων περιγράφει την πορεία του νεαρού ευνούχου Έλενου προς την δύναμη και την εξουσία. Μία πορεία μοναχική, χωρίς αυτοσεβασμό. Τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008 και προάγγελων της βαθύτατης κρίσης που ακολούθησε, εξετάζει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Μαλαφάντης υπό το πρίσμα της θεωρίας του Μιχαήλ Μπαχτίν στο μυθιστόρημα του συγγραφέα Ανίσχυρος άγγελος. Επισημαίνει την ύπαρξη πολλών τύπων αφηγήσεων ταυτόχρονα, την αντιπαράθεση αντίθετων πλευρών και απόψεων, αλλά και την παράλληλη ύπαρξη του καλού και του κακού. Το ζήτημα των πολλαπλών ταυτοτήτων των ηρώων τίθεται από τον καθηγητή Ανδρέα Καρακίτσιο για το μυθιστόρημα του συγγραφέα Μία ιστορία του Φιόντορ. Η κεντρική ηρωίδα Λιουμπόφ παλεύει να προσαρμοστεί στην νέα της πατρίδα. Δεν είναι ούτε Σοβιετική ούτε Ρωσίδα ούτε Ελληνίδα. Πρόκειται για μία σύνθετη ταυτότητα άρρηκτα συνδεδεμένη με τις περιρρέουσες περίπλοκες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες.

 

Η καθηγήτρια Μαρία Δημάκη-Ζώρα διερευνά την έννοια του προσωπείου στο εφηβικό-νεανικό μυθιστόρημα του Μάνου Κοντολέων Μάσκα στο φεγγάρι. Οι έφηβοι ήρωες,  η νεαρή φιλόλογος, ο αφανής ήρωας, ηθοποιός Λουκάς Αλεξίου πρέπει να απεκδυθούν το προσωπείο που φορούν για να αντιμετωπίσουν τα νέα δεδομένα και την πραγματική τους ταυτότητα. Ο καθηγητής Γιάννης Παπαδάτος παρουσιάζει τα στοιχεία μαγικού ρεαλισμού και τα μυθολογικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα βιβλία του συγγραφέα Η μαγική μητέρα, Τα πολύτιμα δώρα και Δομήνικος. Ο μαγικός ρεαλισμός ενσωματώνεται στην καθημερινότητα των μικρών ηρώων πλεγμένος με σημαντικά ιδεολογικά ζητήματα που αφορούν το άτομο και την κοινότητα. Το μυθολογικό πρόσωπο της Κασσάνδρας πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα Η Κασσάνδρα στην μαύρη άμμο που παρουσίασε η καθηγήτρια Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή. Η Νικολουδάκη-Σουρή επιχειρεί να διερευνήσει το εγχείρημα να βασιστεί η δημιουργία ενός μυθιστορήματος με κύρια πηγή τις μυθολογικές πληροφορίες.

 

Τις διασκευές κλασικών έργων και τα διακείμενα από τους κλασικούς συγγραφείς που έχει δημιουργήσει και αξιοποιήσει στο έργο του ο Μάνος Κοντολέων αναλύει η καθηγήτρια Τασούλα Τσιλιμένη. Με επίκεντρο την διασκευή του Γαργαντούα, η Τσιλιμένη τονίζει τον επιτυχημένο τρόπο με τον οποίο διασκεύασε το κλασικό κείμενο με σεβασμό, χιούμορ και δίνοντας αφορμή στον νεαρό αναγνώστη για προβληματισμό. Η διδάκτωρ παιδικής λογοτεχνίας και εκπαιδευτικός Χρύσα Κουράκη διαγράφει την πορεία δύο νεαρών ηρωίδων του συγγραφέα υπό το πρίσμα του Bildungsroman. Η Στεφανία και η Κασσάνδρα, αν και ζουν σε δύο εντελώς διαφορετικές εποχές, πληρώνουν το τίμημα των κρίσεων και επιλογών των ενηλίκων. Στον επίλογο του τόμου, ο ίδιος ο Μάνος Κοντολέων κάνει έναν σύντομο απολογισμό της σαραντάχρονης πορείας του στην λογοτεχνία και σε όσα αποτέλεσαν σταθμό σε αυτήν.

 

Η έκδοση των εισηγήσεων που εκφωνήθηκαν στην επιτυχημένη και άκρως ενδιαφέρουσα ημερίδα για τα 40 χρόνια λογοτεχνικής δημιουργίας του συγγραφέα Μάνου Κοντολέων σηματοδοτεί, όχι μόνο την βαθιά του απήχηση σε αναγνωστικό και ερευνητικό επίπεδο, αλλά και τα καινοτόμα στοιχεία που τον κατέστησαν συγγραφέα πρώτης γραμμής από άποψη μορφής και περιεχομένου. Έχοντας ασχοληθεί επιτυχημένα με όλα σχεδόν τα είδη του λόγου, ο Μάνος Κοντολέων αποτελεί ένα πολύτιμο εν εξελίξει οργανικό μέλος  της νεοελληνικής λογοτεχνίας με απεριόριστες, ακόμη, προοπτικές για το μέλλον.

Γιώργος Παναγιωτάκης "Μικρόκοσμος"

 

Αν σωστά μετρώ και θυμάμαι, ο Γιώργος Παναγιωτάκης έχει παρουσιαστεί στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά πριν από 18 χρόνια και από τότε μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει 15 βιβλία με το όνομά του.

 

Συνεπής συγγραφέας ως προς το κοινό που θέλει να απευθυνθεί – κυρίως παιδιά από τα μέσα του Δημοτικού έως τις αρχές του Γυμνασίου.

 

Και τη συνέπειά του αυτή την εκφράζει με μια τεχνική μείξης ρεαλισμού και φαντασίας, περιπέτειας και συναισθημάτων, διακριτικού χιούμορ και υπολανθάνουσας τρυφερότητας. Μα και με –άλλοτε υπαινικτικά, άλλοτε με περισσότερη σαφήνεια– τοποθέτηση των θεμάτων του μέσα σε συνθήκες που καθορίζονται από μια πολιτική σκέψη.

 

Κι όλα αυτά με τη χρήση μιας γλώσσας που ενώ δείχνει να κυλά με μια ήρεμη απλότητα, στην ουσία είναι γλώσσα που έχει στηριχθεί σε δομές μιας σύγχρονης τεχνικής αφήγησης, συχνά κινηματογραφικής καταγωγής.

 

Δεν είναι καθόλου τυχαίο που μέσα σε αυτά τα 18 χρόνια όχι μόνο τιμήθηκε με σημαντικές διακρίσεις και βραβεία, αλλά που –για έμενα τουλάχιστον– θεωρείται ως ο σημαντικότερος συγγραφέας της γενιάς του βιβλίων για μεγάλα παιδιά.

 

Του αναγνωρίζω αυτή τη θέση καθώς διαβλέπω στα έργα του την ύπαρξη μιας «ενήλικης παιδικότητας» η οποία –πάντα κατά την άποψή μου– αποτελεί και τη βασική προϋπόθεση για να γράψει κανείς καλή λογοτεχνία που θα διαβαστεί ευχάριστα και δημιουργικά από το ανήλικο κοινό όσο και από το ενήλικο.

 

Γράφοντας «ενήλικη παιδικότητα», εννοώ εκείνη τη ματιά με την οποία ένας συγγραφέας απευθύνεται στο παιδί όχι για να το εκπαιδεύσει στις ενήλικες απόψεις του, αλλά να το μυήσει στις ανήλικες εμπειρίες του που πλέον αποτελούν για τον ίδιο εφόδια και στάσεις της ενήλικης ζωής.

 

Κάπως έτσι γράφεται η καλή λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους και σίγουρα αυτός είναι και ο τρόπος με τον οποίον ο Γιώργος Παναγιωτάκης άλλοτε κινείται στον χώρο της φαντασίας (π.χ. «Λέσχη Αλλόκοτων Πλασμάτων», Ο Ισιντόρ και το φεγγάρι) κι άλλοτε στον χώρο του απόλυτου ρεαλισμού (π.χ. Τίγκρε).

 

Το βιβλίο που τον έκανε γνωστό είναι το συμβολικό μυθιστόρημα-παραμύθι Μικρόκοσμος, που είχε για πρώτη φορά κυκλοφορήσει το 2011 από τον Κέδρο και τώρα επανακυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη, στο συγγραφικό δυναμικό των οποίων ο Παναγιωτάκης έχει πλέον ενταχθεί.

 

Είναι ένα τεκμηριωμένο ιδεολογικά πολιτικό έργο και προσωπικά –ας μου επιτραπεί να το αναφέρω– ιδιαίτερα το χάρηκα, καθώς είμαι ο πρώτος που αμέσως μετά την μεταπολίτευση με δύο βιβλία μου (Φωκίων και Ποντικούπολη) έδωσα το στίγμα της δημιουργία ιστοριών που ενώ χρησιμοποιούν τους κανόνες παραμυθιού και φαντασίας, εντούτοις ξεκάθαρα αναφέρονται σε ρεαλιστικές πολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες μικροί και μεγάλοι ζούμε και καλούμαστε ή να τις αποδεχτούμε ή να τις βελτιώσουμε ή ακόμα και να τις ανατρέψουμε.

 

Η χρήση των δυνατοτήτων μιας αφήγησης που στηρίζεται στη φαντασία και στο παραμύθι για να διαμορφώσει μια πολιτική και κοινωνική συνείδηση στο παιδί είναι παμπάλαιη, στην ουσία ξεκινά από τον Αίσωπο και βέβαια διατρέχει σχεδόν όλα τα λαϊκά παραμύθια.

 

Ο ανθρωπομορφισμός –δηλαδή η χρήση διαφόρων ζώων για να περιγράψουμε ανθρώπινες συμπεριφορές– συχνά κατηγορήθηκε πως αδικεί τα ζώα. Με άλλα λόγια είναι άδικο να θεωρείται η αλεπού ως πονηρή και ο λύκος ως κακός, ο λαγός κατεργάρης και η κουκουβάγια σοφή. Αλλά αν ως ένα σημείο αυτή η άποψη μπορεί να αναγνωριστεί πως σωστά υπερασπίζεται τη μη σύνδεση της μορφής και της φυσικής συμπεριφοράς ενός ζώου, με τη συνειδητά αντίστοιχα επιλεγμένη στάση κάποιων ανθρώπων, από την άλλη στα χέρια ενός ταλαντούχου συγγραφέα γίνεται εφόδιο να επιτευχθεί ο στόχος του έργου του –να θυμηθούμε τη Φάρμα των ζώων μα και τους Όρνιθες.

 

Στον Μικρόκοσμο αυτός ο ανθρωπομορφισμός καθόλου δεν ενοχλεί, άλλωστε τα κεντρικά πρόσωπα της ιστορίας δεν αναφέρεται πως ανήκουν σε κάποιο συγκεκριμένο είδος. Παραπέμπουν, ίσως, σε μερμήγκια, αλλά στην ουσία ο Παναγιωτάκης, περιγράφοντας το βασίλειο που ζούνε οι χαρακτήρες του, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να σκιαγραφεί με αδρές γραμμές τον δικό μας κόσμο – ένα μέρος τουλάχιστον αυτού.

 

Πρόκειται για ένα βασίλειο με μια βασίλισσα που υπάρχει μόνο και μόνο για να γεννά στρατιώτες και εργάτριες, που κι αυτοί με τη σειρά τους στόχο έχουν να επιτίθενται χωρίς κανένα λόγο στα παρόμοια πλάσματα του κοντινού άλλου βασιλείου.

 

Πλάσματα που κυκλοφορούνε στο σκοτάδι και δεν αποκτούν καμιά πρωτοβουλία δεν έχουν άλλη επιλογή από το να ζούνε, να σκοτώνουν, να πεθαίνουν.

 

Μα θα είναι αρκετό να υπάρξουν έστω και δύο μόνο από αυτούς τους κατοίκους με τις αδιαμόρφωτες συνειδήσεις –η μια στο ένα βασίλειο, ο άλλος στο απέναντι– οι οποίοι θα συνειδητοποιήσουν πως υπάρχει και κάτι ακόμα, κάτι που σε κάνει να αισθάνεσαι. Και το συναίσθημα είναι ζωή. Και ζωή είναι ο έρωτας. Και ο έρωτας είναι επανάσταση. Η επανάσταση ελευθερία. Και η ελευθερία –η νέα βασίλισσα– γεννά όχι στρατιώτες και εργάτριες, αλλά πλάσματα με όνειρα.

 

Πάνω σε αυτόν τον καμβά στήνεται η υπόθεση του έργου. Διαθέτει δράση, περιπέτεια, χαρακτήρες. Κυρίως διαθέτει μια πλήρη εξιστόρηση των καταστάσεων μη ελευθερίας – πολιτική, οικονομική, κοινωνική.

 

Αυτό που κάνει τον Μικρόκοσμο να δείχνει τόσο επίκαιρος μετά από τόσα χρόνια κυκλοφορίας του είναι από τη μια η δομημένη προσέγγιση του σε πολιτικές συνθήκες και από την άλλη οι ρέουσες περιγραφές συναισθημάτων και εικόνων.

 

Ο Παναγιωτάκης –προηγουμένως αναφέρθηκα στις κινηματογραφικές καταγωγές της γραφής του– χωρίς να αγνοεί τον διάλογο, προτιμά λογοτεχνικά να κινηματογραφεί.

 

Είτε είχε τα μάτια της ανοιχτά είτε τα κρατούσε σφαλισμένα, ήταν το ίδιο και το αυτό. Έτσι, τουλάχιστον, της φάνηκε στην αρχή. Ύστερα από λίγες στιγμές όμως συνήθισε στη μαυρίλα και ανακάλυψε ότι με λίγη καλή θέληση και αρκετή φαντασία μπορούσε να διακρίνει τι υπήρχε ένα ίσως και δύο εκατοστά μακριά από τις δαγκάνες της. Η ανακάλυψη αυτή της έδωσε κουράγιο και αποφάσισε να κινηθεί προς το βάθος της φυλακής. Προχώρησε λίγα βήματα ώσπου σκόνταψε κάπου και σωριάστηκε στο χώμα. Μάζεψε τα πονεμένα μέλη της και ψηλάφισε τον τόπο γύρω της. Οι κεραίες της άγγιξαν έναν ξαπλωμένο… (σελ. 69)

 

Αλλά και…

 

Η πρώτη εντύπωση από τον έξω κόσμο ήταν τόσο ισχυρή, ώστε απόμεινε να κοιτά αποσβολωμένη γύρω της. Είδε την καταπράσινη χλόη να λυγίζει στο πέρασμα του γυαλιστερού σκουληκιού και την κιτρινωπή γύρη να χορεύει τρελά μέσα στις λοξές ηλιαχτίδες. Άκουσε το παιχνιδιάρικο θρόισμα των φύλλων και το επιβλητικό τρίξιμο των δέντρων. Μύρισε τις μπερδεμένες ευωδιές που στροβιλίζονταν στον αέρα… (σελ. 95)

 

Ένα καθαρόαιμα καλό, πολύ καλό βιβλίο για παιδιά σε μια νέα εκδοτική πορεία, έτοιμο να κερδίσει νέους αναγνώστες.

Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης, Μικρόκοσμος- vivliopoleiopataki.gr