Μάνος Κοντολέων: Τριάντα χρόνια πολύτιμα δώρα
Ομιλία του Γιάννη Παπαδάτου στην Αίθουσα του Ιδρύματος Καίτης Λασκαρίδη, Πειραιάς, 08-02-2010
Σε μια τέτοια, περιορισμένη χρονικά, συνάντηση μόνο νύξεις μπορούν να γίνουν για τον Μάνο Κοντολέων έναν σημαντικό σύγχρονο συγγραφέα του οποίου το έργο είναι πολυσχιδές μορφικά, θεματολογικά και ιδεολογικά. Αρχικά θα αναφερθώ σε ορισμένες κατά την άποψή μου αρετές του όλου έργου του και στη συνέχεια θα προσπαθήσω, με αφορμή το πρόσφατο βιβλίο 
Πολύτιμα Δώρα, να σταθώ σε μερικές ορίζουσές του, εκμεταλλευόμενος μάλλον τη σημείωση που έχει ο συγγραφέας στις τελευταίες σελίδες του προαναφερόμενου βιβλίου: Αναφέρει: "Λοιπόν οι γονείς μου φέρανε διαμάντια από τη Σμύρνη και μου τα χάρισαν. Εγώ μεγάλωσα στην Αθήνα μαζεύοντας στις ξεχασμένες γειτονιές της μαργαριτάρια. Κι έπειτα γνώρισα αυτούς που θ’ αγαπούσα για όλη μου τη ζωή και τους χαρίζω με τη σειρά μου σμαράγδια". Πρόκειται για μια ομολογία ζωής η οποία καταδεικνύει αφενός την τοπιογραφία και τη θεματολογία του έργου του και αφετέρου τη δήλωση ότι ο συγγραφέας, άνθρωπος του καιρού του, καταθέτει και συνάμα εκθέτει το προσωπικό του κεφάλαιο.
Ένα κεφάλαιο το οποίο στην περίπτωση του Μάνου Κοντολέων (Μ.Κ.) εμπεριέχεται σε λογοτεχνικά κείμενα όλων σχεδόν των ειδών της πεζογραφίας (μυθιστόρημα, διήγημα, νουβέλα, παραμύθι, παραμυθική ιστορία, μικρή ιστορία). Θα έλεγα ότι το έργο του χαρακτηρίζεται από μια συνεκτικότητα. Δηλαδή από μια σειρά αρμών, οι οποίοι απαρτίζουν ένα ενιαίο σύστημα το οποίο διέπεται από σημαίνουσες δομές οι οποίες με τη σειρά τους ενέχονται σε μια κοσμοθεωρία ομόλογη με σύγχρονες αξίες και καίρια ιδεολογικά ζητήματα που απασχολούν το άτομο όλων των ηλικιών αλλά και την κοινότητα. Η ανθρώπινη περιπέτεια στο έργο του Μ. Κ. εμπλέκεται σε ευτυχισμένες είτε επώδυνες καταστάσεις για να επαναορίσει την ανθρώπινη μοίρα οδηγώντας τον ήρωα και τον αναγνώστη πρωτίστως στην αυτογνωσία. 
Φίλες και φίλοι, ο Μ.Κ. είναι μία ξεχωριστή συγγραφική πένα στην ποιοτική νεοελληνική λογοτεχνία. Και δε λέω μόνο στη λεγόμενη παιδική και εφηβική, επειδή η προσφορά του στη λογοτεχνία για ενήλικες είναι εξίσου σημαντική. Κι είναι επίτευγμα νομίζω, από τα ελάχιστα στη λογοτεχνία, την ελληνική και όχι μόνο, αυτό, το τρισυπόστατο του έργου του να είναι ενιαίο και ισοδύναμο, με το ένα μέρος του να εισχωρεί διαλεκτικά στο άλλο. Εννοώ ότι ο ίδιος με τη γραφή του έχει αποδείξει ότι τα βιβλία του στη συντριπτική τους πλειοψηφία μπορούν να διαβαστούν και από διαφορετικές ηλικίες.
Είναι ένας συγγραφέας που χαρακτηρίζεται για την τολμηρότητα και πρωτοτυπία πολλών θεμάτων του. Θέματα όπως η διαφορετικότητα, το διαζύγιο, οι σχέσεις των δύο φύλων, τα ναρκωτικά, η οικολογία αποτυπώνονται με έναν τρόπο ο οποίος εντάσσεται σε προωθημένα και ζητούμενα σύγχρονα ιδεολογικά πλαίσια Επίσης πειραματίζεται αφηγηματικά, διαρκώς δε εξελισσόμενος και γεφυρώνοντας αναγνωστικά τις ηλικίες, μορφοποιεί ήρωες και καταστάσεις που βαδίζουν σε μια γραμμή η οποία ενώνει τις ηλικίες γιατί διακατέχονται από μια αιώνια παιδικότητα. Μια παιδικότητα η οποία με στοιχεία την αυθορμησία, τη δυναμικότητα της παιδικής ηλικίας, την οραματική της διάθεση ασαφή στην αρχή, διακριτή στη συνέχεια, ενέχει ως αυθεντικά λογοτεχνικά όπλα δύο κύρια στοιχεία θαυμαστά και ιδιαιτέρως προσωπικά από συγγραφικής άποψης: το μαγικό ρεαλισμό και την ποίηση. Ο Μ.Κ. ιδιαίτερα στη λεγόμενη παιδική και εφηβική λογοτεχνία είναι από τους πρώτους Έλληνες συγγραφείς που εντρύφησε υποδειγματικά και ανέδειξε αυτό που ονομάζουμε μαγικό ρεαλισμό, μέσα από τη σύζευξη του ατομικού με το συλλογικό στοιχείο. Η φαντασία με εικόνες διακείμενες από την παράδοση, την ιστορία, την παγκόσμια λογοτεχνία μέσω του ρεαλισμού και της ποίησης πάντα προσφέρει μια νέα όχι θνησιγενή μα γενέθλια πραγματικότητα. Όμως ο Μ. Κ. δεν αποτυπώνει απλά ή έστω «καλλιτεχνικά» την πραγματικότητα. Αλλά εκκινώντας από ενδοσκόπηση και περιπλάνηση σε αυτήν, εκφράζοντας τις επιθυμίες του ατόμου και της κοινότητας, οραματίζεται έναν αληθινό κόσμο του οποίου σπαράγματα είναι και σήμερα πραγματοποιήσιμα. Στο βιβλίο Πολύτιμα Δώρα με τις ιστορίες «Διαμάντια», «Μαργαριτάρια», «Σμαράγδια» μια τέτοια ιδεολογική συνεκτικότητα εκφράζεται. Στην πρώτη ιστορία, η περιδιάβαση του γιου, τα δάκρυα της μάνας η πλήρης εξουθένωση των ηρώων στοχεύει σε έναν κόσμο όπου ο πόλεμος θα είναι μόνον φρικτά μετεικάσματα. Ο μουσικός, στη δεύτερη ιστορία, αποκρυπτογραφώντας τη φθοροποιό πραγματικότητα, παρά τη φυγή του, κατασκεύασε στην ουσία ένα ευτυχισμένο μέλλον. Αλλά κι ο ερωτευμένος νέος, στην τρίτη ιστορία, φτάνοντας ως τα όριά του, απ’ την πλευρά του ελάχιστου ερμήνευσε την πραγματικότητα, θυσιάζοντας τον εαυτό του προκειμένου να υμνηθεί και διαιωνιστεί η απόλυτη ομορφιά.
Και στις τρεις ιστορίες ο μαγικός ρεαλισμός είναι συνταιριασμένος αρμονικά με την ποίηση. Πιστεύω ότι οι συγκεκριμένες ιστορίες, εκκινώντας από σταθμούς της ζωής του συγγραφέα, όπως άλλωστε ο ίδιος υπονοεί με την προαναφερόμενη σημείωση, στην ουσία αποτελούν μια συμπερίληψη βασικών οριζουσών του έργου του.
Φίλες και φίλοι, λέγεται ότι ο καλός συγγραφέας στην ουσία γράφει ένα κείμενο. Ή καλύτερα κάθε κείμενό του εμπεριέχεται στο επόμενο, για να θριαμβεύσει όχι βέβαια κάποια θεωρία, αλλά η αληθινή δημιουργία της μιας και μοναδικής ιδιωτικής οδού, όπως θα σημείωνε ο Ελύτης, με την έννοια όμως, κι αυτό είναι το σημαντικό, της ιδιοποίησής της από τους άλλους, τους αναγνώστες.
Μια σημαντική ορίζουσα στο έργο του Μ. Κ. είναι η Ιστορία. Όχι όμως η ιστορία των γεγονότων αλλά η ιστορία ως ζώσα μνήμη. Το ιστορικό γεγονός πορεύεται στο μέλλον, γίνεται γνώση, πάθος, καταφυγή, εργαλείο για την ερμηνεία της ανθρώπινης μοναξιάς, της ανάγκης για συνομιλία με τον άλλον. Ο Μ. Κ. κατάγεται από τη Μικρασία. Οι γενέθλιες μνήμες των γονιών του που βγαίνουν μέσα από την ευτυχισμένη ζωή της Σμύρνης αλλά και από τα αποκαϊδια της, ορθώνονται πολλαπλώς στο έργο του. Η τραγικότητα των στιγμών και τα πάθη των μικρασιατών εικονογραφούνται σε εμβληματικά στιγμιότυπα σε αυτό. Ιστορία πρώτη «Διαμάντια»: ο υπέρτατος πόνος. Ένας λόγος ποιητικός, εικονιστικός, με διακειμενικές επιρροές από την παραλογή «Του νεκρού αδερφού» του δημοτικού μας τραγουδιού. Μια ιστορία η οποία στην ουσία αφηγείται σημαίνουσες εικόνες από το άλλο έργο του Μ.Κ. Η Μαγική Μητέρα στο ομώνυμο βιβλίο εξιστορεί στο παιδί της για μια «πολιτεία που γελούσε», αλλά κάποια στιγμή κάηκε, με τους ανθρώπους να τρέχουν αλαφιασμένοι κουβαλώντας ό, τι μπόρεσαν να σηκώσουν. Η Σμύρνη επανέρχεται στο βιβλίο Ο χαρταετός της Σμύρνης όπου η σύλληψη του θέματος συνδέεται με την εμπειρία του συγγραφέα και την ιστορία μιας Ολλανδής που είχε παντρευτεί έναν Μικρασιάτη ο οποίος στους Ολυμπιακούς του 1928 είχε τρέξει αυθόρμητα με έναν χαρταετό –γιορταστικό έμβλημα της Σμύρνης-, προκειμένου να τιμήσει ένα φίλο του χαμένο στα γεγονότα της καταστροφής. Και με φόντο τις φωτιές προβάλλει η σκηνή της μάνας-κουράγιο στα Πολύτιμα Δώρα, η σκηνή της Μαγικής Μητέρας και η απόγνωση του γιου έξω στο δρόμο πριν την αναχώρησή της, όπως επίσης σκηνές από την Ιστορία Ευνούχου και τη Μάσκα στο Φεγγάρι με το διάσημο ηθοποιό Λουκά Αλεξίου κι ύστερα οι γυναίκες, στην παραλία, στο μυθιστόρημα Δομήνικος. Φαντάζουν σκηνές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία που επανέρχονται ως αόρατος θίασος από τα βάθη της ιστορικής μνήμης και σε άλλα έργα του Μ.Κ., πλαισιώνοντας πάντα τα κεντρικά γεγονότα, για να δηλώσουν ακριβώς αυτό που αναφέρει ο Λούκατς, δηλαδή, την τραγική ιδιότητα του ήρωα ως φορέα εκείνων των αξιών της κοινότητας, οι οποίες είναι ικανές να σηματοδοτήσουν την ανθρώπινη αναζήτηση.
«Εγώ μεγάλωσα στην Αθήνα μαζεύοντας στις ξεχασμένες γειτονιές της μαργαριτάρια». «Μαργαριτάρια», λοιπόν, η δεύτερη ιστορία του βιβλίου. Σε πολλά βιβλία του ο Μ. Κ. αναφέρεται στις γειτονιές και στην αύρα τους που έφυγε ανεπιστρεπτί, στην Αθήνα που γιγαντώθηκε άναρχα και δυστυχώς …ταίριαξε με τη σύγχρονη φθορά. Κι από εδώ αναδύεται μια άλλη σημαντική ορίζουσα στο έργο του που είναι η οικολογική διέξοδος ενός κόσμου που φαίνεται ότι δεν έχει συναισθανθεί τι του επιφυλάσσει η επερχόμενη οικοκαταστροφή. Σ’ αυτή την άκρως οικολογική ιστορία ο δημιουργός με το παράξενο Όργανο, αυτός που ανακάλυπτε την ομορφιά, εκεί που δεν μπορούσαν αλλά και δεν ήθελαν οι άλλοι, στην ουσία κυνηγημένος, εξορισμένος από το χώρο που οι άλλοι είχαν φτιάξει γι’ αυτούς, απέδειξε ότι υπάρχει ένας εμβληματικός χώρος πλάι σε λαμπερές πέτρες που αντανακλούν το θρίαμβο του ενός, του αληθινού δημιουργού, ο οποίος ήθελε και μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο, αλλά και να εμφυσήσει αυτή τη δύναμη της δημιουργίας και στους άλλους. Πρόκειται για την απόλυτη απόρριψη, τη μελαγχολία αλλά και την κατασκευή ονείρων, τη μαγεία της υψηλής τέχνης. Είναι ένας λόγος μαγικός, συμβολιστικός, που στον πυρήνα του εγκλείει τον ουτοπικό λόγο εκείνων με τα θλιμμένα μάτια, όπως είχε πει κάποτε ο Ρίτσος που είναι προορισμένοι να αλλάξουν τη μοίρα του κόσμου. Ενός κόσμου δρώντος, που δεν καταθέτει τα όπλα, αλλά οραματίζεται. Η ουτοπία που τον χαρακτηρίζει είναι θετική, με την έννοια που της δίνει ο Κ. Μανχάιμ. «Χρειαζόμαστε όραμα», λέει, «που το προβάλλουμε στο μέλλον, αλλά στοιχεία του είναι απολύτως απαραίτητα και εφικτά για το σήμερα».
Ένας τέτοιος κόσμος είναι ο κόσμος των συγκεκριμένων θεμάτων του Μ. Κ. ακριβώς όπως αναδύεται από βιβλία όπως ο Δομήνικος, Η Γη, το σπίτι μου , ΄Ένα συρτάρι γεμάτο όνειρα, ο Εέ από τ’ άστρα. Μου έλεγε μια φορά ένας μαθητής μου, του Δημοτικού, μετά από την ανάγνωση που κάναμε στον Εέ από τα άστρα ότι αντιμετώπισε το βιβλίο σαν ένα καθρέφτη που είδε μέσα τον εαυτό του να συνομιλεί με τον Εέ και τα άλλα παιδιά, νιώθοντας ήρωας και αυτός του κειμένου που θέλει ν’ αλλάξει τον κόσμο. Πιστεύω ότι μου «έδωσε» τότε την αλήθεια της αληθινής λογοτεχνίας. Εκείνης που προτάσσεται η απόλαυση και μέσω αυτής η κατανόηση του εαυτού και του κόσμου. Γιατί αυτή η αλήθεια αναδύεται από όλο το έργο του Μ. Κ. Τα βιβλία του να διαχέονται στους αναγνώστες κι εκείνοι να βαδίζουν στις σελίδες τους «υποδυόμενοι» κάθε φορά τα προσωπεία των ηρώων προεκτείνοντάς τα κριτικά στη ζωή τους.
«Κι έπειτα γνώρισα αυτούς που θ’ αγαπούσα για όλη μου τη ζωή και τους χαρίζω με τη σειρά μου σμαράγδια». Η τρίτη ιστορία: η οικογένεια και ο έρωτας. Ο Μ.Κ. αναδεικνύεται σε βαθύ ανατόμο της οικογενειακής ζωής σε όλα του σχεδόν τα μυθιστορήματα. Τα προβλήματα και τα αδιέξοδα αλλά και η ευτυχισμένη ζωή αντανακλώνται στα μυθιστορήματα Ο αδερφός Της Ασπασίας, Οι δυο τους κι άλλοι δυο, Το 33, Η λεβάντα της Άτκινσον. Και βέβαια οι διαφορετικές εκφάνσεις του ερωτικού στοιχείου που έχουν συνισταμένη τα «Σμαράγδια» των Πολύτιμων δώρων όπου αναδύεται ο απόλυτος έρωτας, ή μάλλον η ήττα του, μ’ έναν λόγο δραματικό, ερωτικό, με διακειμενικές επιρροές από τη λαϊκή παράδοση που λέει ότι η φύση δεν σου παραδίνεται αν εσύ δεν το ανταποδώσεις με θυσία.
Ο έρωτας διατρέχει όλο το έργο του Μ. Κ. Δεν γνωρίζω αν υπάρχει άλλος Έλληνας συγγραφέας που να ανατέμνει στα βιβλία του το ερωτικό στοιχείο από πολλές οπτικές. Όχι μόνο ως καταφυγή ή αιώνιο σύμβολο της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και ως έννοια για την ερμηνεία της διαπολιτισμικότητας. Στην Ιστορία του Φιοντόρ, μια σύγχρονη διαπολιτισμική ιστορία, ο έρωτας είναι εκείνος που βοηθάει στην κατανόηση του άλλου αλλά και στη συμφιλίωση με τον ξένο τόπο. Ο έρωτας επίσης συνδέεται με το θάνατο και την εξουσία. Απόλυτο παράδειγμα η Ιστορία ευνούχου. Επίσης ο έρωτας συνδέεται με την ενηλικίωση στο βιβλίο Τα φώτα, είπε, με τις αλλαγές στην κοινωνία, στην Ερωτική Αγωγή, με την ανάμνηση της παιδικής ηλικίας και την επαναστατικότητά της στο Ερωτικές ιστορίες μιας παιδικής ηλικίας, με τον αδιέξοδο έρωτα στο Αποφάσισα να σκοτώσω τον Ερμόλαο. Επίσης με τη φθορά των συναισθημάτων και την ενδεχόμενη αναγέννησή τους στη Λεβάντα της Άτκινσον αλλά και σε μια πορεία προς την αυτογνωσία, στα μυθιστορήματα Ροκ Ρεφρέν, Μάσκα στο φεγγάρι και Γεύση πικραμύγδαλου.
Ο μαγικός ρεαλισμός και η ποίηση ως υφολογικά στοιχεία στο έργο του Μ.Κ. λειτουργούν με έναν τρόπο αεικίνητης δημιουργίας. Μέσω μιας δημιουργικής παιδικότητας μεταμορφωμένης σε κάθε ηλικιακή περίοδο των ηρώων του η φαντασία και η μαγεία διαφοροποιούν την πραγματικότητα δημιουργώντας στον αναγνώστη τη διάθεση μόνο μέσω αυτής να αλλάξει τον εαυτό του και τον κόσμο. «Αν άφεση δεν είναι η ποίηση», λέει ο Ρίτσος στα 12 ποιήματα για τον Καβάφη, «τότε από πουθενά να μην περιμένουμε έλεος». Κάπως έτσι συμβαίνει στο έργο του Μ.Κ. Η ποίηση που εμφιλοχωρεί στις δομές του κόσμου του έργου του σηματοδοτεί και διαρρηγνύει την πραγματικότητα και κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι ομόλογες με τον κόσμο της πραγματικότητας όχι μόνο ως φθορά αλλά κυρίως ως επιθυμία και γένεση, στο χώρο της θετικής ουτοπίας.
Φίλες και φίλοι, στις μέρες μας, όπου τα οράματα βρίσκονται μάλλον εν υπνώσει κι η τεχνολογία μάς έχει αφήσει ενεούς μπροστά στο άγνωστο κι όπου ο ανθρωπισμός όντας σε μια διαρκή εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση πολλαπλώς δοκιμάζεται, έχουμε ανάγκη, νομίζω, από κείμενα στα οποία ο άνθρωπος επιστρέφει μέσω της απόλαυσης, του προβληματισμού, της μεταμόρφωσης, της μαγείας, της ομορφιάς, της μνήμης, της ποίησης στον εαυτό του αλλά και στην κοινότητα για να αναψηλαφήσει τα όρια της ανθρώπινης περιπλάνησης. Κι αν η νίκη κάθε αναζήτησης βρίσκεται στο ίδιο ύψος με την ήττα, επειδή ακριβώς τα ανθρώπινα όρια φτάνουν στο έσχατο σημείο της αντοχής τους και στις τρεις ιστορίες των Πολύτιμων δώρων, τότε η ήττα στην αγωνιώδη προσπάθεια του ήρωα αλλά και στα μάτια του αναγνώστη σε όλο το έργο του Μ.Κ. συμβολοποιείται σε νίκη η οποία διαφυλάσσει την ουσία του οράματος μέσα από την εναγώνια αναζήτηση, την ανείπωτη ομορφιά, την κατάκτηση της αυτογνωσίας, την ενατένιση και την κατάκτηση του έρωτα, την ατομική και συλλογική απελευθέρωση. Το έργο του Μ.Κ. αποτελώντας μια ενιαία ρέουσα αφήγηση, αποτελεί στην ουσία αφήγηση του ανθρώπου, του πολιτισμού και των ορίων τους ενός κόσμου που αενάως επιζητεί διόδους για την οραματική διεύρυνση των ορίων της ελευθερίας του. Γράφοντας ο Μ. Κ. σε όλα του τα βιβλία για τον “οικουμενικό αναγνώστη”, όπως θα έλεγε ο Σαρτρ, κάνει έκκληση στις ελευθερίες του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όλο το έργο του διαπερνώντας τις ηλικίες, σχετίζεται με την προσωπική ή οικουμενική οραματική διέξοδο του ανθρώπου και του σημερινού αινιγματικού κόσμου, ο οποίος κατανοείται μόνο με τα γενεσιουργά στοιχεία μιας συνεχούς παιδικότητας ως γενέθλιου τόπου ευφυώς εμποτισμένης με αποκαλυπτική μαγεία και δημιουργική ποίηση.
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ
Λέκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου,
Κριτικός Λογοτεχνίας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Goldmann, Lucien. Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος. Μετ. Ελένη Βέλτσου – Πέτρος Ρυλμόν. Αθήνα: Πλέθρον, 1979.
Lukács, György. Η Θεωρία του Μυθιστορήματος. Μτφρ. Ξανθίππη Τσελέντη. Αθήνα: Πολύτροπον, 2004.
Μανχάιμ, Κ. Ιδεολογία και Ουτοπία. Μετ. Γ. Ανδρουλιδάκης. Αθήνα, Γνώση, 1997
Δεν το λέω με την ιδιότητα του Αντιπροέδρου του ελληνικού τμήματος της Unicef που έχει υπό την αιγίδα της την ταινία αυτή...
