Στέφανος Δάνδολος - Ισίδωρος Ζουργός: Παράλληλες πορείες, παράλληλες αναγνώσεις

 

Ισίδωρος Ζουργός  (1964, 1995, 10)

«Περί της εαυτού ψυχής»

Πατάκης 2021

             ***

Στέφανος Δάνδολος (1970, 1996, 12)

«Η δίκη που άλλαξε τον κόσμο»

Ψυχογιός, 2021

 

                           

 

Ο Ισίδωρος Ζουργός (γεν. 1964) και ο Στέφανος Δάνδολος (γεν. 1970) ανήκουν στην ίδια γενιά των σύγχρονων ελλήνων πεζογράφων.

Ο Ι. Ζ εκδίδει το πρώτο του  μυθιστόρημα το 1995, ενώ ο Σ. Δ. το 1996.

Μέχρι σήμερα, ο μεν ένας έχει υπογράψει 10 έργα, ενώ ο άλλος 12.

Παράλληλες, λοιπόν, οι συγγραφικές τους πορείες, αλλά και με διακριτές διαφορές.

Καθώς έτυχε να παρακολουθήσω τα κατά καιρούς συγγραφικά τους αποτυπώματα από τις πρώτες κιόλας τους εμφανίσεις, έχω σχηματίσει την εντύπωση πως με τα δυο πλέον πρόσφατα μυθιστορήματά τους οι ταυτίσεις όσο και κυρίως οι διαφορές αποκτούν μια ξεκάθαρη μορφή και ως ένα βαθμό μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως εκφράζουν και τις προτιμήσεις δύο πλατύτερων -μα και αρκούντως απαιτητικών-  κατηγοριών αναγνωστών των ελληνικών ιστορικών μυθιστορημάτων.

Η μια κατηγορία  θα έλεγα πως προτιμά μια ενδοσκοπική ματιά στην Ιστορία, η άλλη, πάλι, στρέφεται προς έργα που χωρίς να απαξιώνουν τον σχολιασμό, στηρίζονται περισσότερο σε μια ελεύθερη απόδοση χαρακτήρων και καταστάσεων.

Ο Ζουργός αφού με τρία ή ίσως και τέσσερα έργα του ασχολήθηκε με υπαρξιακές όσο και ερωτικές ανησυχίες  ανθρώπων της γενιάς του, δείχνει σαφώς πλέον την προτίμησή του -μα και την οξυμένη ικανότητά του- προς ιστορικά μυθιστορήματα φιλοσοφικών σκέψεων και γεωγραφικών  περιπλανήσεων.

Ο Δάνδολος, πάλι,  αφού αναζήτησε σε προηγούμενα  έργα του να καταγράψει κοινωνικά όσο και ατομικά αδιέξοδα, δείχνει κι αυτός με τα πλέον πρόσφατα μυθιστορήματά του να έχει στραφεί προς αναζήτηση ποικίλων  σχέσεων μέσα από γνωστά ιστορικά πρόσωπα.

Με άλλα λόγια, η ιστορία αποτελεί τον χώρο που οι δυο συγγραφείς σε μια περίοδο ηλικιακής και συγγραφικής ωριμότητας καταφεύγουν.

Και νομίζω πως αυτό ακριβώς τους έχει κάνει ιδιαίτερα αγαπητούς σε πολυάριθμους αναγνώστες -εδώ και καιρό το βιβλιόφιλο κοινό, συμπιεσμένο ανάμεσα σε οικονομικά, κοινωνικά, ενίοτε και εθνικά αδιέξοδα, καταφεύγει σε μια μορφή ψυχολογικής ενίσχυσης μέσω της επαφής του με την Ιστορία του τόπου.

Παρόλα αυτά, οι τεχνικές με τις οποίες οι δυο αυτοί συγγραφείς καταγράφουν τις ιστορικές περιόδους και τους χαρακτήρες, έχουν ουσιαστικές διαφορές.

Και για να γίνω περισσότερο συγκεκριμένος, χρησιμοποιώ ως παραδείγματα τα δυο αυτά τελευταία τους μυθιστορήματα.

                                ***

Το «Περί της εαυτού ψυχής» έχει ως κεντρικό πρόσωπο και αφηγητή  τον Σταυράκιο Κλαδά, νοτάριος και αντιγραφέας ο ίδιος, χαρακτήρας  μυθιστορηματικός, που στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Μανουήλ Α’ Κομνηνού, και όντας πλέον σε βαθιά γεράματα, καταγράφει τις αναμνήσεις του από μια πολυτάραχη ζωή.

Η αφήγηση ενός ηλικιωμένου είναι μια τεχνική που ο Ζουργός έχει κι άλλες φορές χρησιμοποιήσει κι αυτό δείχνει και τη διάθεσή του να αφηγείται με τρόπο όπου ο αφηγηματικός σχολιασμός συνυπάρχει με εμπειρία ζωής και βαθύ αναστοχασμό-

Το πέρασμα του χρόνου είναι ένα μονοπάτι που ανηφορίζει, στην κορυφή του βρίσκονται τα γηρατειά, εκεί είμαι τώρα και περιμένω. Κρατώ στα χέρια μου τη γραφίδα κι αναμένω το κατρακύλισμα της μνημοσύνης(σελ. 17)

Αυτή η αφηγηματική τεχνική υποστηρίζεται με τη χρήση ενός πλούσιου λεξιλόγιου και απρόσμενων παρομοιώσεων –

Οι εργάτριες, ιδρωμένες, έδιωχναν κάθε τόσο με πανιά τις σφήκες, που ορέγονταν τη νεαρή σάρκα κι επέμεναν να πέφτουν πάνω τους σαν επιβήτορες (σελ. 241)

Μια ακόμα χαρακτηριστική συγγραφική διάθεση είναι οι λεπτομερείς περιγραφές τόπων ή πόλεων-

Στο πλατύ λιθόστρωτο, αλλά και στις στοές κάτω από τις στεγασμένες καμάρες, συνωστίζονταν βουερά πλήθη περαστικών… Μυρωδιά σκόνης και ιδρώτα, αποφορά από τα κλουβιά των πτηνών, τα πατημένα φρούτα και τα λαχανικά, που έλιωναν κάτω από απρόσεχτα σανδάλια και τσαγγία (σελ. 28)

Κι όπως τα μυθιστορηματικά πρόσωπα συνομιλούν με πρόσωπα που η ζωή τους έχει καταγραφεί από την Ιστορία, ο αναγνώστης του μυθιστορήματος σχηματίζει δικαιολογημένα την εντύπωση πως διαβάζει ένα μυθιστόρημα κλασικών προδιαγραφών, αλλά και παράλληλα πως μυείται στους ιδεολογικούς στοχασμούς μιας μακρινής εποχής.

Ο Ζουργός -σε μια γενική παρατήρηση- δεν είναι ο συγγραφέας που στέκεται ιδιαίτερα στις σχέσεις των ηρώων του, έτσι όπως αυτές τυχόν θα επηρέαζαν την εξέλιξη του μύθου. Προτιμά να χρησιμοποιεί τους χαρακτήρες με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αυτοί που θα φέρουν σε πρώτο επίπεδο πρόσληψης τα νήματα που κίνησαν τους τροχούς της Ιστορίας και την πορεία των Ιδεών.

                                        ***

Από τη δική του, τώρα, συγγραφική σκοπιά, ο Δάνδολος (και αφού είχε αναζητήσει να φωτίσει με μια διαφορετική προσέγγιση την προσωπικότητα του Νέρωνα) μυθιστοριματοποίησε τη σχέση Πηνελόπης Δέλτα και Ίωνα Δραγούμη, όπως επίσης τον δεσμό Κυβέλης και Παπανδρέου και τώρα επιχειρεί  να καταγράψει σε πρώτο επίπεδο τις σχέσεις Πόντιου Πιλάτου με τη σύζυγό του Κλαυδία Πρόκλα, αλλά σε δεύτερο όλη εκείνη την περίοδο μετά τη Σταύρωση του Ιησού που τελικά και σφράγισε το μέλλον της ανθρωπότητας.

Κι εδώ έχουμε τα ιστορικά γεγονότα να υπάρχουν ως κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη του μυθιστορήματος και εδώ έχουμε πρόσωπα ιστορικά να συγκατοικούν με μυθιστορηματικούς χαρακτήρες –

Οι τύψεις της για τον θάνατο του Ιησού σαν πρόκες. Η πόλη βράζει. Ο άντρας της γέρασε μέσα σε μια μέρα. Όλος ο κόσμος καταρρέει. Κι εκείνη συνεχίζει να παλεύει. Περπατά, ρίχνει πληγωμένες ματιές τριγύρω και φωνάζει όλο και πιο σπαραχτικά: «Ραχήλ, Ραχήλ μου! Πάμε να φτιάξουμε ένα μπόγο μαζί! Θα βάλουμε μέσα ό,τι χρειάζεσαι και έπειτα θα φύγεις! Έλα να φτιάξουμε ένα μπόγο μαζί!» (σελ. 37)

Αλλά ο Δάνδολος επεμβαίνει με μια απόλυτα δικαιολογημένη συγγραφική αυτονομία και εισέρχεται στις προσωπικές στιγμές των ιστορικών προσώπων-

Ο αιφνίδιος θάνατος του πατέρα του, σε συνδυασμό  με την αιώνια οδύνη για τη μητέρα που δεν γνώρισε  ποτέ, ήταν ένα χτύπημα ανελέητο για τον Γάιο Πόντιο Πιλάτο.

«Μας δένει  η ορφάνια εμάς τους δυο» είπε κάποτε με πίκρα στη γυναίκα του. (σελ. 66)

Ο Δάνδολος δομεί την αφήγησή του σε δυο επίπεδα -το ένα έχει να κάνει με τη μέρα της Σταύρωσης και τα όσα σχετικώς άμεσα ακολούθησαν και το άλλο κάπου εξήντα χρόνια αργότερα όταν πλέον είχε αρχίσει η διδασκαλία του Ιησού να βρίσκει τους οπαδούς της.

Παράλληλα, τοποθετεί σχολιαστικά κείμενα γύρω από τον Πιλάτο και γενικότερα για εκείνη την εποχή, που όμως στην πλειοψηφία τους, αν και φέρουν ως υπογραφή κάποιο όνομα με την ιδιότητά του, εντούτοις είναι μυθοπλαστικά ευρήματα που εξυπηρετούν τη διαμόρφωση του όλου κλίματος.

Σε γενικές γραμμές ο αναγνώστης δε θα συναντηθεί με μια άλλη -λιγότερο ή περισσότερο τολμηρή- άποψη για την ύπαρξη του Θεανθρώπου, αλλά θα βοηθηθεί στο να γνωρίσει το κρυφό και για αυτό συχνά σκληρό τίμημα όσων υπηρετούν την εξουσία.

Η γλώσσα του Δάνδολου είναι μια γλώσσα με στέρεα δομή, χωρίς λεκτικές ακρότητες. Γλώσσα που εξυπηρετεί μια αφήγηση προορισμένη να ικανοποιήσει και ένα μέσο αναγνώστη, αλλά και ένα περισσότερο απαιτητικό-

Στο σπίτι η ηλικιωμένη γυναίκα ξυπνάει και καρφώνει το βλέμμα της στη φλόγα του λυχναριού που σιγοκαίει. Αναπνέει βαθιά, προσπαθώντας να συνέλθει από ακόμη έναν εφιάλτη. Τώρα δα βρισκόταν πάλι στην Ιουδαία. Ταξίδευε σε χρόνια μαύρα και ζοφερά, που δεν έσβησαν ποτέ μέσα της. (σελ. 206)

                                     ***

Δυο, λοιπόν, σύγχρονοι συγγραφείς, σε μια ώριμη συγγραφική τους στιγμή, που έχουν πλέον ξεκαθαρίσει το στίγμα αυτού που θέλουν να αφηγηθούν και πως θέλουν να το πράξουν.

Η ενασχόλησή τους με το ιστορικό μυθιστόρημα τους έχει κάνει ιδιαίτερα αγαπητούς στους αναγνώστες -ήδη επισημάναμε πως γενικά οι πλατιές  ιστορικές αφηγήσεις είναι προσφιλείς στον τόπο μας.

Ο Ζουργός, περισσότερο εγκεφαλικός, ενδοσκοπεί την εποχή όπου η ιστορία του διαδραματίζεται. Ο Δάνδολος περισσότερο προσωποκεντρικός, ‘κινηματογραφεί’ τα όσα συμβαίνουν μέσα στην περίοδο που τον απασχολεί.

Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε πως η ανάπλαση της ιστορίας μέσα σε ένα μυθιστόρημα θα πρέπει να διαθέτει και μια αντικειμενική υπόσταση όσο και ένα πολυδιάστατο φωτισμό -στοιχεία που δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως υπάρχουν στα περισσότερα από τα λογοτεχνικά κείμενα αυτού του είδους που κατακλύζουν τα βιβλιοπωλεία.

Τα δυο, όμως, συγκεκριμένα έργα αυτού του σημειώματος, αν και με ουσιαστικές διαφορές το ένα από το άλλο,  διαθέτουν αυτά τα προσόντα.

 https://bookpress.gr/kritikes/elliniki-pezografia/14507-dandolos-g-stefanos-psuchogios-i-diki-pou-allaxe-ton-kosmo-zourgos-isidoros-patakis-peri-tis-eautou-psuchis-kontoleon?fbclid=IwAR3cBkYqnGbm1OGp44iTsxS9uFAtSFP8Pfs0BX9GksSl9vCznXQVpbVYSdA

 

Διονύσης Μαρίνος "Μπλε ήλιος"

 

Ο Διονύσης Μαρίνος -δημοσιογράφος, κριτικός και συγγραφέας- δηλώνει συχνά την παρουσία του και με τις τρεις αυτές του ιδιότητες.

Το μυθιστόρημα αυτό είναι το έβδομο βιβλίο του (έχουν προηγηθεί άλλα μυθιστορήματα, συλλογές διηγημάτων και ποιημάτων)

Θέμα του «Μπλε ήλιος» ο έρωτας ως κατάσταση που μπορεί ακόμα και καθώς απουσιάζει ή και άκαιρα  να κάνει την εμφάνισή του, να καθορίζει τις ζωές των ανθρώπων.

Τρία τα κεντρικά πρόσωπα του έργου -η αφήγηση μοιράζεται αναμεταξύ τους.

Ο Γεράσιμος -άνδρας που έχει μπει στην έβδομη δεκαετία της ζωής του- εργάζεται σε κρατικό οργανισμό. Δεμένος πάντα με την καταπιεστική παρουσία μητέρας και αδελφών του, επέλεξε να κάνει οικογένεια με προξενιό.

Η Μαριάννα, η γυναίκα του και αρκετά χρόνια νεότερή του, δεν τόλμησε να βγει σε μια διεκδίκηση της ζωής της, έμεινε στα πλαίσια των οικοκυρικών και μητρικών υποχρεώσεών της.

Και ο Ιάσωνας, ο σαραντάρης γοητευτικός συγγραφέας που αναζητεί την έμπνευση στις ανθρώπινες σχέσεις.

Ένα σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο του Γεράσιμου, στέκεται η αφορμή να γνωριστούν η Μαριάννα και ο Ιάσωνας. Αυτός θα ήταν εκείνος που προσπάθησε με ένα φιλί της ζωής να σώσει τον αναίσθητο στη μέση του δρόμου ηλικιωμένο άνδρα και αυτός που τον πήγε και στο νοσοκομείο.

Και από εκεί και πέρα ξεδιπλώνεται το παρελθόν αυτών των τριών ανθρώπων που ο καθένας του με τον τρόπο του δεν μπορεί να καταφέρει να επικοινωνήσει ουσιαστικά με τον άλλον.

Ο Γεράσιμος που δεν τολμούσε να εκφράζει τα θέλω του φιμωμένος από τα κοινωνικά πρέπει και εγκλωβισμένος στην εικόνα ενός παραδοσιακού αρσενικού.

Η Μαριάννα που άφησε τις ανάγκες της να μένουν χωρίς το δικαίωμα να εκφράζονται και που όταν έστω και -σε σπάνιες στιγμές- κατάφερνε να τις βγάλει στην επιφάνεια, τις άφηνε να σβήσουν χωρίς ουσιαστική υποστήριξη εκ μέρους της.

Και ο Ιάσωνας που τον έλκει ότι ώριμο και πληγωμένο μπορεί να ανακαλύψει σε μια ώριμη και πληγωμένη γυναίκα, χωρίς όμως να σκέφτεται ότι ενώ σε εκείνον ανήκει το μέλλον, την γυναίκα την έχει ήδη αγγίξει το τελεσίδικο παρόν της.

Ένα τρίγωνο ερωτικό, που ο Διονύσης Μαρίνος με λεπτομέρειες σημαντικές ως προς την κατανόηση των αντιδράσεων των ηρώων, το προσεγγίζει.

Μια ανθρώπινη παρουσίαση ζητημάτων όπως αυτά των κοινωνικών συμβάσεων, των ανεκπλήρωτων ονείρων, του γήρατος μα και της νεότητας, της κατανόησης του άλλου όπως και της πιθανής χρησιμοποίησής του. Όλα αυτά ο Διονύσης Μαρίνος τα ολοκληρώνει μια γλώσσα πλούσια όχι μόνο ως προς το λεξιλόγιά της, αλλά και ως προς την αισθαντικότητά της.

 https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/17321-mple-ilios

 

Η Ελένη Πριοβόλου για το "Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας" στο "Περί Ου"

 Όπως και στο προηγούμενο βιβλίο του με τίτλο «Η Κασσάνδρα στη μαύρη άμμο», ο Μάνος Κοντολέων δημιουργεί μια δική του Κασσάνδρα, μια μυθική, σημερινή και παντοτινή λογοτεχνική ηρωίδα, έτσι και στο πρόσφατο μυθιστόρημά του, «Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας», αποπειράται το ίδιο. Μας προσφέρει μια λογοτεχνική ηρωίδα, βουτώντας στην ολόπλευρη προσωπικότητα και τον ψυχισμό της γυναίκας Κλυταιμνήστρας.

Δεν στοχεύει να αναμετρηθεί με τον Ευριπίδη, αλλά να πάρει τον μύθο εκείνου και να τον μεταπλάσει σε σημερινό, λαμβάνοντας τα αρχέτυπα της μεγάλης τραγωδίας.

Κλυταιμνήστρα, κόρη της Λήδας και του Τυνδάρεω, αδελφή της Ελένης που επικράτησε στην ιστορία με το προσωνύμιο «Ωραία». Εντυπωσιακός ο τρόπος που εισχωρεί ο συγγραφέας στην ψυχοσύνθεση της Κλυταιμνήστρας σε κάθε φάση της ζωής της αλλά και στην αναμέτρησή της με την ομορφιά της αδελφής της. «…Κι ήταν περίεργο! Κανείς δεν αναφερότανε σε ξεχωριστά χαρακτηριστικά-χρώμα ματιών και μαλλιών, απαλότητα δέρματος και σχήμα χειλιών. Τίποτα. Η ομορφιά της Ελένης ήταν πλήρης-μόνο ομορφιά. Τίποτε άλλο. Ακριβώς όπως αρμόζει να περιγράφονται θεοί και οι ημίθεοι- στο σύνολό τους.»

            Ζώντας λοιπόν η Κλυταιμνήστρα στη σκιά της Ελένης, γίνεται εσωστρεφής και τα μυστικά που ανακαλύπτει γυρνώντας μέσα στις σκιές του παλατιού τα μοιράζεται μόνο με τον εαυτό της. Περιπλανιέται  και τρέφεται με ιστορίες άλλων τόπων, έτσι όπως τις αφηγούνται οι δούλες οι φερμένες από άλλους πολιτισμούς. Μεγαλώνει παρατηρώντας και έτσι σιγά σιγά αποκτά την ικανότητα να διευθύνει βασιλικούς οίκους. Με μαεστρία ο συγγραφέας αφηγείται δια στόματος της ηρωίδας, την κατάκτηση της γνώσης και της θηλυκής εξουσίας.

Μέσα στην αφήγηση αναδύεται άλλοτε ευώδης και άλλοτε βρωμερή από σκοτωμένο αίμα, η αχλή του μύθου των Ατρειδών με αφετηρία τον Τάνταλο, από όπου αρχίζει  και η μακριά αιμάτινη διαδρομή του βασιλικού οίκου.

Στέκομαι στο γεγονός πως ακόμα και ο Ορέστης, που εισχωρεί στο κείμενο εναλλάξ με τη μητέρα του σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, δεν λέει σπίτι, ή παλάτι, αλλά οικία και οίκος.

Ο Μάνος Κοντολέων αναπτύσσει μια γυναίκα που προορίζει τον εαυτό της για άνασσα και η Κλυταιμνήστρα έχει απόλυτη συνείδηση αυτού του ρόλου. Βλέπουμε το μεγάλωμά της, την ανακάλυψη του σώματος και συνάμα της γυναικείας της υπόστασης, που ερωτεύεται, πονάει, γεννάει,  εχθρεύεται κρατάει στην αγκαλιά της το φονευμένο από τον Αγαμέμνονα παιδί που απόκτησε από τον πρώτο γάμο της με τον Τάνταλο τον νεώτερο.

Έτσι λοιπόν στο μυθιστόρημα ανακαλύπτουμε την Κλυταιμνήστρα παιδί, έφηβη, γυναίκα, ερωμένη, μάνα, βασίλισσα ξακουστή,  προδομένη από τον Αγαμέμνονα και εν τέλει θύτη, η οποία βρίσκει τον θάνατο από τον έτερο θύτη της ιστορίας τον γιο της Ορέστη.

Στην τριτοπρόσωπη αφήγηση του συγγραφέα, εγκιβωτίζεται η πρωτοπρόσωπη ιστόρηση των γεγονότων από τον Ορέστη, χαμένος και αυτός στα δάση των σκιών του βασιλικού οίκου. Εντυπωσιακή είναι η εναρκτήρια και η ακροτελεύτια ρήση του  βασιλοπαίδου. «Ανήρ Ειμί» και οι δυο αυτές κομβικές λέξεις αποτυπώνουν το αιώνιο στερεότυπο. Ο Ορέστης έπρεπε να γίνει άντρας, που θα ηγείται και θα κυριαρχεί πάνω στους άλλους.

Λήδα και Τυνδάρεω

Κλυταιμνήστρα και Ελένη

Ορέστης και Πυλάδης

Ιφιγένεια και Ηλέκτρα. 

Ένας αέναος χορός αντιθέσεων, έρωτα, πάθους, μίσους, ανοσιουργημάτων και πράξεων μιαρών που ακροβατεί πάνω στο αιμάτινο νήμα της ιστορίας.

Λόγος καίριος, ηδυσμένος, αντάξιος της παράδοσης του αρχαίου λόγου, η νέα ιστορία της Κλυταιμνήστρας δια χειρός του Μάνου Κοντολέων, συνιστούν ένα έργο που το μυρίζεις, το νιώθεις, το αισθάνεσαι και εν τέλει ως αναγνώστης συμμετέχεις στην των τοιούτων παθημάτων κάθαρση. 

«Την άκουσα.

Κι ενώ εκείνη άφηνε το δαχτυλίδι να κυλήσει από το δάχτυλό της, εγώ….

…Έσκαψα με το μαχαίρι το στήθος που με είχε θρέψει….

Κι έβγαζα κραυγές- ήχους αγάπης, πόνου, θυμού, εξιλέωσης….

Η Κλυταιμνήστρα…..

Η Κλυταιμνήστρα τύλιγε, ήδη, με τον μελανόχρου χιτώνα το σώμα μου και μέσα στο αυτί μου η ύστατη ανάσα και η προειδοποίηση….

«Πρόσεχε» …… Ψέλλισε. 

http://www.periou.gr/%ce%b5%ce%bb%ce%ad%ce%bd%ce%b7-%cf%80%cf%81%ce%b9%ce%bf%ce%b2%cf%8c%ce%bb%ce%bf%cf%85-%ce%bc%ce%ac%ce%bd%ce%bf%cf%82-%ce%ba%ce%bf%ce%bd%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%ad%cf%89%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%cf%83%ce%ba/?fbclid=IwAR1CMlQAVlZWl4DnRKn7D87SSMvG8amHkcCgnUfNs-yQup-o0pooHBu_iHs

13+1 ερωτήσεις για ένα νέο βιβλίο και τον συγγραφέα του

 

Συνέντευξη στη Τζένη Μανάκη 

https://www.fractalart.gr/manos-kontoleon-13-1-erotiseis/

–Κύριε Κοντολέων, μιλήστε για το νέο βιβλίο σας. Το έναυσμα της συγγραφής του εδράζεται στον θαυμασμό σας για τα ομηρικά έπη και τα κείμενα των αρχαίων τραγωδών, ή επιχειρείτε συγχρόνως να προκαλέσετε τον αναγνώστη, κατ’ αρχήν να έρθει σε μια επαφή μ’ αυτά με τον πιο ελκυστικό τρόπο της μυθιστορίας και κατά δεύτερο λόγο να του κινήσετε το ενδιαφέρον για μια αντιστοίχιση με τον βίο και τα πάθη του σύγχρονου ανθρώπου;

 

Τα μεγάλα και διαχρονικά έργα, ακριβώς γιατί επέζησαν μέσα στην πάροδο τόσων αιώνων, προσφέρονται για συνεχείς νέες αναγνώσεις και νέες προσεγγίσεις. Και ασφαλώς αυτά με τα οποία ασχολούνται μπορούν να φωτίσουν και το σήμερα όπως βέβαια και να καταδείξουν τη συνέχεια κάποιων ιδεών, μα και κοινωνικών δομών. Κάτω από αυτή τη συλλογιστική ασχολήθηκα και με ένα από τα βασικά πρόσωπα της Οικογένειας των Ατρειδών -την Κλυταιμνήστρα. Αλλά οφείλω να τονίσω πως δεν είναι η πρώτη φορά που επιχειρώ να καταγράψω με τη δική μου ματιά τον εσωτερικό κόσμο ενός προσώπου που διασχίζει με συγκεκριμένο πρόσημο τους αιώνες. Πριν τέσσερα χρόνια κάτι παρόμοιο είχα κάνει και με την Κασσάνδρα, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 ακόμα είχε γράψει μια σειρά διηγημάτων για παιδιά βασισμένων στις αρχαίες τραγωδίες. Αλλά κάπως παρόμοια ήταν και η διάθεσή μου όταν έπαιρνα την απόφαση να ‘επαναγράψω’ τρία κλασικά κείμενα του δυτικού πολιτισμού –«Τριστάνος  και Ιζόλδη», «Γαργαντούας» και «Δον Κιχώτης».

 

 

-Μετά την Κασσάνδρα, η Κλυταιμνήστρα. Είναι προφανές και από άλλα έργα σας, ότι σας απασχολεί πολύ θετικά η γυναίκα και ο εσώτερός της κόσμος. Το έργο σας, σε μεγάλο μέρος του,  είναι ένα ψυχογράφημα της γυναίκας σε όλες τις εκφάνσεις του βίου της. Εν προκειμένω, βάζετε σε δεύτερη μοίρα, χωρίς να  υποτιμάτε, τη δολοφονική πράξη της Κλυταιμνήστρας κατά του συζύγου της, Αγαμέμνονα, και αναδεικνύετε ως τραγικότερη τη στιγμή, που ως μητέρα βλέπει τον γιο της να τη δολοφονεί, υποκινούμενος μάλιστα και από την κόρη της, Ηλέκτρα. Πόσο υπεύθυνη υπήρξε η ίδια για τη στάση των παιδιών απέναντί της, και πόσο ήταν διατεθειμένη ακόμη και την ύστατη στιγμή να παραχωρήσει την εξουσία χωρίς τον φόβο των προ οφθαλμών συνεπειών; Είναι τελικά η εξουσία μέγα δαιμόνιο για τις συμπεριφορές των ανθρώπων διαχρονικά; 

 

Σημαντικό το ερώτημά σας. Στην ουσία η απάντηση σε αυτό είναι αυτό το ίδιο το μυθιστόρημα. Θα σας υπενθυμίσω κάποιες αράδες από το σημείωμα που υπάρχει μέσα στο έργο μου: Όπως οι περισσότεροι από εμάς που μόλις ακούσουν το όνομα Κλυταιμνήστρα σκέφτονται ένα φόνο εκδίκησης, έτσι κι εγώ αναζήτησα να μεταφέρω σε ένα δικό μου μυθιστόρημα την ανάπτυξη του χαρακτήρα μιας γυναίκας που για συγκεκριμένους λόγους αποφασίζει να δολοφονήσει τον άνδρα της.

Μα πολύ σύντομα κατανόησα πως η μεγάλη στιγμή της Κλυταιμνήστρας, αυτή που την τοποθετεί στην θέση που κατέχει μέσα στο πάνθεο των τραγικών ηρωίδων, δεν μπορεί να είναι ο φόνος που διέπραξε αλλά η δολοφονία της από τον ίδιο της το γιο. Μια μάνα την ώρα που βλέπει το ίδιο της το παιδί να την σκοτώνει -αυτή ήταν η Κλυταιμνήστρα που εγώ ήθελα να αναπλάσω.

Αλλά τότε δίπλα της ήρθε και στάθηκε αυτός ο γιος -ο Ορέστης. Και η μεγάλη στιγμή ενός άνδρα που δολοφονεί την ίδια τη μάνα του.

Οπότε το μυθιστόρημα μου απέκτησε δυο κεντρικούς φορείς ιδεών και δυο μεγάλες πηγές παθών. Μια όμως άποψη* μια καταγγελία. Την καταδίκη της φυλετικής υφής του άρχειν. Όσον αφορά τη σχεδόν μόνιμη συγγραφική μου -θα έλεγα- εμμονή με τον εσωτερικό κόσμο της γυναίκας- θα συμφωνήσω μαζί σας πως έτσι είναι.

Αλλά πως μπορεί να ήταν διαφορετικά μιας και πιστεύω πως η ανδρική ταυτότητα διαμορφώνεται μέσα από τον τρόπο που ο κάθε άντρας πλησιάζει τις εκπροσώπους του άλλου φύλου.

 

 

-Με αφορμή την άποψη της Λήδας σχετικά με τον Πάρι “ωραίος ως ιέραξ”, γράφετε, η Κλυταιμνήστρα κατανοεί ότι η μητέρα της ερμηνεύει την πηγή ενός πάθους που κατέλαβε την κόρη της, Ελένη. Και συμπληρώνετε αποφθεγματικά: “Θηλυκή ερμηνεία. Οι άνδρες προτιμούν να μην ερμηνεύουν τα πάθη αλλά να τα χρησιμοποιούν. Ο πόλεμος η δική τους στάση και θέση”. Ισχύει αυτή η άποψη και για τον σύγχρονο άντρα; (βέβαια αλληγορικά όσον αφορά την έννοια του πολέμου)  

 

Ναι, ισχύει. Ο πόλεμος είναι χαρακτηριστικό της αρσενικής ιδιοσυγκρασίας. Είναι ένα εξωτερικό γεγονός. Γενικά ο άντρας επιζητά να κάνει φανερά τα πάθη του και τις ανασφάλειές του, αλλά την ίδια στιγμή πίσω από τον έντονο φωτισμό τους, τα κρύβει γιατί τον έχουν μάθει να ντρέπεται γι αυτά. Αντιθέτως με τη γυναίκα που βρίσκεται σε ένα συνεχή εσωτερικό διάλογο με τα πάθη της. Αλλά κάτι παρόμοια συμβαίνει και με τα σώματα ανδρών και γυναικών. Των πρώτων οι βιολογικές αντιδράσεις είναι φανερές* των γυναικών απόκρυφες.

 

 

-Πως κρίνετε τη στάση του Αγαμέμνονα απέναντι στην οικογένεια, σε σχέση με την εξουσία; Υπάρχουν πολλοί “Αγαμέμνονες” στη σύγχρονη κοινωνική διαστρωμάτωση, και σε ποιο κοινωνικό επίπεδο εντρυφούν οι περισσότεροι;

 

Η εξουσία έχει αρσενική ταυτότητα κι αυτό έτσι ήταν πάντα. Ο Αγαμέμνων χρησιμοποιούσε την οικογένειά του -τόσο αυτήν από την όποια προήλθε, όσο κι εκείνη που ο ίδιος έφτιαξε- για να κατακτά και να εδραιώνει την προσωπική του εξουσία. Πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν τέτοιοι άνδρες -όχι ασφαλώς μόνο ηγεμόνες. Και σε κάθε κοινωνικό επίπεδο. Δεν είναι θέμα κοινωνικής θέσης, όσο αποτέλεσμα αταβισμού και εκπαίδευσης. Αλλά στο σημείο αυτό να υπενθυμίσω πως και όσες γυναίκες απέκτησαν μεγάλη εξουσία, αυτήν την εξουσία την εξέφρασαν με τρόπο παρόμοιο των ανδρών.

 

 

-Η συγγραφική σας ματιά για την Κλυταιμνήστρα, έχω την αίσθηση ότι συμπίπτει περισσότερο με τον τρόπο που περιγράφεται αυτή στην τραγωδία του Ευριπίδη, λιγότερο δόλια σε σχέση με την άποψη των άλλων τραγωδών. Υπάρχουν βέβαια και πολλές νεώτερες απόψεις για τη βασίλισσα των Μυκηνών. Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, στο ποίημά της (απολογητικό κείμενο της Κλυταιμνήστρας ενώπιον δικαστών), με τίτλο: “ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ ή το έγκλημα” γράφει:

“Σκότωσα αυτόν τον άνθρωπο μ’ ένα τσεκούρι, μέσα σ’ έναν λουτήρα, με τη βοήθεια του άθλιου εραστή μου που δεν κατάφερνε ούτε να του κρατήσει τα πόδια. Την ιστορία μου, τη γνωρίζετε. Ποιος από σας, δεν την έχει επαναλάβει χιλιάδες φορές μετά από ένα γερό φαγοπότι και ενώ χασμουριόταν οι δούλες, και ποια είναι αυτή από τις γυναίκες σας που δεν ονειρεύτηκε έστω και για μια νύχτα να ‘ταν Κλυταιμνήστρα.”

Ποια είναι η γνώμη σας, περνάνε τέτοιες σκέψεις από το μυαλό παραμελημένων ή εγκαταλειμμένων γυναικών;

 

 

Το έργο της Γιουρσενάρ ήταν ένα από τα βασικά διαβάσματα μου και σε μεγάλο βαθμό οι απόψεις μου ταυτίζονται με κείνης. Αλλά αν όλες οι γυναίκες κάποια στιγμή ονειρεύονται να έχουν το θάρρος της Κλυταιμνήστρας, είναι κάτι που δεν το αποδέχομαι. Όπως επίσης δεν αποδέχομαι πως όλοι άντρες κάποια στιγμή είχαν το πειρασμό να πράξουν ότι είχε πράξει ο Αγαμέμνων. Εγώ τη σχέση αυτών των δυο κομβικών προσωπικοτήτων μεταξύ πολλών άλλων αποχρώσεων την είδα και ως μια πάλη ναι μεν αρσενικού και θηλυκού, αλλά παράλληλα και ως μια πάλη δυο διεκδικητών της εξουσίας. Μα πάνω απ’ όλα εκείνη που θεωρώ κορυφαία στιγμή της Κλυταιμνήστρας και γι’ αυτήν στην ουσία έγραψα όλο το μυθιστόρημα, είναι η στιγμή που βλέπει το γιο της να την σκοτώνει. Αλλά σε ένα τέτοιο φόνο αξίζει κανείς να πλησιάσει και το θύμα, μα και τον θύτη.

 

 

 

-Η αφήγηση στο βιβλίο σας είναι τριτοπρόσωπη όσον αφορά την ιστορία της Κλυταιμνήστρας, είστε προφανώς εσείς ο παντεπόπτης αφηγητής, ενώ όσον αφορά τον Ορέστη χρησιμοποιείτε το πρώτο πρόσωπο, ενσωματώνοντας στο κείμενο και φράσεις από την τραγωδία του Ευριπίδη, αλλά και στίχους από τα Ομηρικά έπη. Για ποιο λόγο επιλέξατε αυτή την τεχνική στο μυθιστόρημά σας;

 

Ο Ορέστης ως δεύτερος πυλώνας της μυθιστορηματικής μου σύνθεσης δεν είχε από τα πριν προγραμματιστεί. Θα έλεγα πως καθώς κατέγραφα ως παντεπόπτης αφηγητής τις αντιδράσεις της ηρωίδας μου, προέκυψε η ανάγκη να ακουστεί και η άλλη πλευρά του φονικού. Κι έτσι αναζήτησα, τρόπον τινά, τον Ορέστη σε μια ώριμη ηλικία να αναστοχάζεται την πορεία μιας ζωής και μιας σχέσης που από το χάδι κατέληξε στο αίμα. Χρησιμοποίησα φράσεις από την τραγωδία του Ευριπίδη για να δείξω  πόσο ολοζώντανα παραμένουν αυτά τα κείμενα και πόσο καίριες οι επισημάνσεις τους.

 

 

 

-Ο Ορέστης είναι τελικά ένας άθλιος που φθάνει στο σημείο να δολοφονήσει την ίδια του τη μητέρα, (που γνώριζε ότι τον αγαπούσε “η ματιά της Κλυταιμνήστρας πάνω μου ήταν ακουμπισμένη” και διαρκώς του ψιθύριζε “Πρόσεχε “, ακόμη και με την ύστατη αναπνοή της), ένας άβουλος που υποκινείται από τον Πυλάδη και την Ηλέκτρα ή κάποιος που βάζει την τιμή για κάποιο ιδανικό πάνω από κάθε συναίσθημα; 

 

Όχι, τίποτε από αυτά. Ήταν ο αρσενικός κληρονόμος μιας δυναστείας που είχε με τέτοιο τρόπο ανατραφεί ώστε πάνω από την όποια σχέση του με τη μάνα του, να βάζει την προστασία της συνέχειας της αρσενικής διαδοχής. Όταν η Κλυταιμνήστρα του ψιθύριζε ‘Πρόσεχε’ στην ουσία γνώριζε πως κάποια στιγμή θα συγκρουστούν ως διεκδικητές της ίδιας ηγεμονίας.

 

 

 

-Γράφετε: “Το μίσος μοιάζει με δυνατό άνεμο – σε σπρώχνει στις ανεμοδαρμένες ακτές της εκδίκησης. Ο φόβος θυμίζει βάρκα με σαπισμένη καρίνα- μπάζει νερό και σε κάνει να μην τολμάς το άνοιγμα σε ανταριασμένη θάλασσα. Όποιος φοβάται κλείνει σε σκοτεινό κελάρι το μίσος του και περιμένει…Περιμένει. Μέσα στην υγρασία το δυνατό κρασί αποκτά περισσότερη δύναμη.” Τι κοστίζει ψυχολογικά σ’ έναν άνθρωπο το μίσος και η σκέψη της εκδίκησης; 

 

Το ό,τι περνά όλη του σχεδόν τη ζωή μέσα σε σκοτεινό κελάρι.

 

 

-Θα αναφερθώ στο μότο σας: Όταν φοβάμαι, τότε είναι που γράφω για τους ενήλικες. Σας φοβίζει η σημερινή έκρηξη της εγκληματικότητας και της ενδοοικογενειακής βίας; Υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο ένας εν δυνάμει δολοφόνος;

 

Νομίζω πως κάθε εποχή έχει τους φόβους της, έχει και τις ελπίδες της. Ο καθένας μας ζει σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Σε αυτήν που εγώ, εμείς ζούμε, μπορώ να ισχυριστώ πως κυριαρχεί όχι τόσο η βία όσο η αδιαφορία για τον άλλον. Μια αδιαφορία που μπορεί να προκαλέσει βία καθώς την ίδια στιγμή που το ένα άτομο αδιαφορεί για κάποιο άλλο, την ίδια στιγμή σκέφτεται το δικό του και μόνο συμφέρον, το δικό του και μόνο κέρδος.

Υπάρχει, θα με ρωτήσετε, ελπίδα; Στηρίζομαι στη εμπειρική γνώση πως όλα κάνουν τον κύκλο τους και λέω πως, ναι!, υπάρχει ελπίδα. Αλλά από την άλλη η εποχή μας είναι το πρώτο στάδιο μιας νέας, εντελώς νέας εξέλιξης της σχέσης ανθρώπου και τεχνολογίας που ομολογώ πως δεν μπορώ και τόσο να εμπιστευθώ προηγούμενες εμπειρίες.

 

 

 

-Γράφετε: “Δύσκολα ερμηνεύονται οι άνθρωποι, περιπλεγμένοι ιστοί αυτά που καθορίζουν τις αποφάσεις τους”. Πιστεύετε ότι το ίδιο ισχύει για γυναίκες και άνδρες ή μήπως ένα από τα δύο φύλα προτάσσει, συχνότερα, αντί των συναισθημάτων, τον ορθολογισμό, στη λήψη των αποφάσεων;

 

Όχι. Οι άνθρωποι -άντρες και γυναίκες- δύσκολα ερμηνεύονται και οι αποφάσεις τους καθαρίζονται από περιπλεγμένους ιστούς. Τουλάχιστον οι μεγάλοι συγγραφείς αυτό μας έχουν μάθει- ο Φλομπέρ, για παράδειγμα, με την Μαντάμ Μποβαρύ και ο Ντοστογιέφσκι με τον Ρασκόλνικοφ. Αλλά και οι μεγάλοι τραγικοί, κάτι παρόμοιο έχουν καταδείξει -ας θυμηθούμε τη Μήδεια, ας θυμηθούμε τον Οιδίποδα.

 

 

–Πέρα από την αρχαιότητα, υπάρχουν νεώτερες ιστορικές περίοδοι ή ιστορικά πρόσωπα που σας προκαλούν το ενδιαφέρον, από ψυχολογικής, πολιτικής ή ερωτικής άποψης, ώστε να τους αφιερώσετε ένα νέο μυθιστόρημά σας;

 

Όπως και πιο πριν είπα, έχω κι άλλοτε ασχοληθεί με πρόσωπα από την παγκόσμια λογοτεχνία. Αλλά τα πρόσωπα είναι που με ενδιαφέρουν και όχι τόσο οι ιστορικές περίοδοι.

 

 

–Αν δημιουργούσατε έναν σύγχρονο ήρωα -ηρωίδα, θα επιλέγατε κάποιον με πάθη και λάθη ή με ηθικές αρχές, άμεμπτο αλλά πληκτικό βίο, που εννοείται, δεν θα έκανε τους αναγνώστες να πλήξουν, αλλά να ταυτιστούν με τους προβληματισμούς του;

 

Εδώ θα θυμηθώ τον Καζαντζάκη που κάποτε είχε πει πως ανάμεσα σε μια πόρνη και μια αγία, θα προτιμούσε να ασχοληθεί συγγραφικά με την πρώτη… Βέβαια, τώρα που το σκέφτομαι καλύτερα, ίσως και η αγία να είχε πολλά να χαρίσει σε μια μυθιστορηματική εξιστόρηση της ζωής της. Πάθος και η αμαρτία, πάθος και η ευσέβεια.

 

 

 

-Θα αναφέρετε μια εμπειρία σας, από την οποία διαπιστώσατε τη δύναμη της γλώσσας;

 

Ως συγγραφέα, κυρίως με ενδιαφέρει η γραπτή έκφραση της γλώσσας. Και τόσο με ενδιαφέρει, τόσο αναζητώ τα όρια της μα και τις διεξόδους της, που σχεδόν σε κάθε μου νέο βιβλίο προσπαθώ να έχω ένα διαφορετικό συγγραφικό ύφος. Με πλήττει αφάνταστα η γλωσσική ομοιομορφία στο σύνολο του έργου κάθε συγγραφέα. Θέλω να εκφράζομαι διαφορετικά κάθε φορά, αλλά και κάθε φορά να είμαι αναγνωρίσιμος. Ε, κάπως έτσι διαπιστώνω τη δύναμη της γλώσσας.

 

 

-Με δεδομένο ότι  λογοτεχνία δεν γίνεται με ευχολόγια, θα πείτε μια πιθανά πραγματοποιήσιμη ευχή για την Ελληνική Λογοτεχνία; 

 

Με ευχές δεν φτιάχνουμε Τέχνη. Η Τέχνη απαιτεί από τη μια ενδοσκόπηση και από την άλλη άνοιγμα προς τον άλλον, τους άλλους.

 

 

–Κύριε Κοντολέων, ευχαριστώ για την τιμή αυτής της συνομιλίας!

 

Κυρία Μανάκη, ευχαριστώ για τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις σας.

Ο Γιώργος Βέης για το "Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας"

 

Γράφει ο Γιώργος Βέης

 (Βιβλιοδρόμιο, 6/11/2021) 

 

Οι μεταξύ των δημιουργών λόγου ιδιαζόντως ευρηματικοί εκείνοι είθισται, ως γνωστόν στην ευρύτερη διεθνή αισθητική σκηνή, να επεμβαίνουν ενίοτε στις παρακαταθήκες του μυθικού, προκειμένου να προσαρμόσουν τα ήδη υπάρχοντα τιμαλφή δεδομένα στις απαιτήσεις των δικών τους νεωτερικών κατά κανόνα κειμενικών δομών. Πολλές φορές δεν διστάζουν να «πειράξουν», εκτός όλων των άλλων, και τη δεδηλωμένη φύση του τραγικού. Η φύση της τραγωδίας ευνοεί άλλωστε στην πράξη όχι μόνον ενοφθαλμισμούς αλλά και ολικές αναπλάσεις. Η παράδοση αναδεικνύεται έτσι ως να ήταν η ζώσα υπερ-ύλη. Ανάμεσα στους πρώτους διδάξαντες συγκαταλέγεται βεβαίως, όπως έχει προ αιώνων αποδειχθεί, και ο ημέτερος Ευριπίδης.

    Σπεύδω να θυμίσω για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής τα εξής ενδεικτικά: «Ο Ορέστης, ένα λαμπρό έργο, αλλά γεμάτο μηχανορραφίες και κακεντρέχεια, συχνά θεωρείται ότι αντανακλά την πικρία του Ευριπίδη  την εποχή που ετοιμαζόταν να φύγει από την Αθήνα στο τέλος της όχι και τόσο σπουδαίας σταδιοδρομίας του, καθώς πλησιάζει το τέλος του πολέμου με τη Σπάρτη. Ο συγγραφέας έκοβε και έραβε τους μύθους εντελώς ελεύθερα, χωρίς τον παραμικρό σεβασμό στην παράδοση –  «η ιστορία δεν απαντά πουθενά αλλού», λέει η αρχαία εισαγωγή - και παρουσιάζει μορφές του ηρωικού μύθου με καθόλου κολακευτικό τρόπο – «Όλοι είναι φρικτοί», συνεχίζει, «εκτός από τον Πυλάδη». «Τρελή», αποκαλεί αυτή την αξιολόγηση ο William Arrowsmith: «η πικρία είναι ακαταπράυντη, ο εφιάλτης διάχυτος», D. Greene και R. Lattimore (επιμ.), The Complete Greek Tragedies:Euripides IV (Σικάγο, 1958), 108 (βλ. Οι Έλληνες και ο ελληνικός έρως, μια ριζοσπαστική επανεκτίμηση της ομοερωτικής φιλίας στην αρχαία Ελλάδα, μετάφραση: Λύο Καλοβυρνάς, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2019).

      Αυτός ακριβώς ο Ορέστης, στην εξαίρετη μάλιστα μετάφραση του Κ. Χ. Μύρη, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη το 2008,  συνιστά τη μία από τις δύο σταθερές κειμενικές βάσεις του προκείμενου άρτια επεξεργασμένου μυθιστορήματος. Εξομολογείται, αυτο-ψυχαναλύεται, ωριμάζει μέσα στο δάσος των συμβόλων. Ο ίδιος μάλιστα ο τραγικός ήρως αποδελτιώνει τις ψηφίδες του φαντασιακού, προκειμένου να φτάσει εν τάχει στο πραγματικό. Ήτοι στη μητροκτονία και στα παρεπόμενά της. Η ομολογουμένως συναρπαστική αφήγηση δεν παραλείπει να φωτίσει σε κρίσιμες στιγμές την αιμομικτική σχέση, η οποία προφανώς τον συνδέει με την Ηλέκτρα, την αδελφή του. Παραπέμπω απλώς εξ όνυχος: «Ενηλικιωνόμουνα  - βίαια και πρόωρα! Κι άλλωστε, κάποια στιγμή βρέθηκα μέσα στην απαιτητική αγκαλιά της Ηλέκτρας…Τώρα, πια, λέω πως μέσα σ΄ εκείνη την αγκάλη καταβυθίστηκα…Και από αγόρι έγινα νεανίας!(σε.113).  Και αργότερα στη σελ. 202, διαβάζουμε: «‘Ηλέκτρα’, πρέπει να συλλάβισα. Αναγνώριζα στα χαρακτηριστικά γυναίκας στεγνής το πρόσωπο νεάνιδος που το φλόγιζε ένα πάθος; ‘Αδερφέ μου… Δικέ του γιε… Σύντροφε στους εφιάλτες και στα όνειρά μου… Των παθών μου ηγέτη… Νέε άνακτα των Μυκηνών!...’ Με αυτή τη σειρά οι λέξεις και οι προτάσεις που βγήκαν από το στόμα της και ίσα που τις ακούμπησαν τα κίτρινα δόντια της». Συγκρατώ ότι κι εδώ τα αποσιωπητικά είναι πολύ χρήσιμα, επειδή «συμβάλλουν στην ψυχανάλυση του στίχου» κατά τον Γκαστόν Μπασελάρ.

     Ομοίως προβάλλεται, περισσότερο διακριτικά η ερωτική σχέση, η οποία τον συνδέει με τον ιδιαιτέρως προσφιλή του Πυλάδη. Διακρίνω τα εξής χαρακτηριστικά: «Ο Πυλάδης άπλωσε το χέρι του. Μέσα στα δάχτυλά μου έκλεισα τα δικά του[. . .] Μα ο Πυλάδης με άγγιξε στον ώμο» (βλ. σσ. 150 και 174 αντίστοιχα). Τον λίαν ευδιάκριτο δεύτερο κειμενικό πυλώνα συνιστά η τριτοπρόσωπη αφήγηση της Κλυταιμνήστρας. Η παρουσία της στο διηγητικό πλαίσιο ρυθμίζεται από την ορμή προς τη ζωή και ό, τι την χαρακτηρίζει περισσότερο: δηλαδή η ροπή για απόλαυση και η ροπή για εξουσία. Ο λεκτικά πολύπειρος συγγραφέας μας προσφέρει μιαν εναργή βασίλισσα του πόθου. Ο έρωτας είναι σχεδόν πάντα ανεκπλήρωτος βέβαια. Εξ ου και η πορεία προς το άλλο άκρο, τον θάνατο. Ήδη από τη σελίδα 63 η Κλυταιμνήστρα οσμίζεται φόνο: είναι κατά λέξη: «η οσμή του ψοφιμιού που η ανάσα του Αγαμέμνονα έστελνε στα ρουθούνια της». Η ίδια ακριβώς οσμή την ερεθίζει και στην εμφανώς κρίσιμη σελ. 170. Η οσμή διαβρώνει το ήθος. Οι διακριτές παραλλαγές, τις οποίες κομίζει το μυθιστόρημα αυτό, με τυπική επιμέλεια στο γλωσσικό πλαίσιο, συναποτελούν τα αίτια και τα αιτιατά της ομολογούμενης επιτυχίας του. Ο κανών επαληθεύεται λοιπόν: «H τέχνη δεν είναι το τίθεσθαι – εν- έργω της αλήθειας αλλά το τίθεσθαι – εν- γυμνώ του έργου. Ούτε μίμηση ούτε αναπαραγωγή ούτε αντίγραφο, αλλά η πλέον γενική των ιδεών μέσα στο πλέον ενικό των σωμάτων» (βλ. Φεντερίκο Φερράρι- Ζαν -Λυκ Νανσύ, Nus sommes, (Γυμνοί είμαστε), Βρυξέλλες 2002, σ. 75, 115, 134, βλ. περιοδικό αληthεια, τχ. 7,s. 139, εκδόσεις Πατάκη, Άνοιξη 2013).

 

 

 

Ο Στέφανος Δάνδολος για το "Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας"

 <<Με μια γραφή σύνθετη, πυκνή και γεμάτη αλληγορίες, ο Κοντολέων παραδίδει ένα λυρικό έργο για τον έρωτα, την εξουσία και τον θάνατο>>

O Στέφανος Δάνδολος έγραψε στο https://diastixo.gr/.../ellini.../17195-skies-klutaimnistras

«Μόνο πάθη αφήνει να καθορίζουν τον ρυθμό των βημάτων της», γράφει ο Μάνος Κοντολέων λίγο μετά τη μέση του καινούργιου βιβλίου του. «Πάθη σάρκας και ψυχής». Σε αυτές τις δεκατέσσερις λέξεις συμπυκνώνεται όλη η τραγική πολυπλοκότητα όχι μόνο της βασικής ηρωίδας του, της Κλυταμνήστρας, αλλά και του υπόλοιπου μοιραίου θιάσου που πλαισιώνει την εξαιρετική νέα δουλειά του πολύπειρου συγγραφέα. Τίτλος του μυθιστορήματος, Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας, και στον πυρήνα του η ζοφερή ιστορία της βασιλικής οικογένειας των Μυκηνών, με επίκεντρο τη γυναίκα που έμελλε να φονευθεί από το ίδιο της το παιδί.

Η Κλυταιμνήστρα του Κοντολέων είναι μια γυναίκα με σάρκα και οστά, με πάθη, με ανασφάλειες και με μια αφόρητη μοναξιά, που την κουβαλάει από την παιδική της ηλικία. Είναι μια γυναίκα σαν όλες περίπου τις γυναίκες, με τη διαφορά ότι έχει επωμιστεί τη σκληρή μοίρα που γνωρίζουμε όλοι. Και αυτή ακριβώς η μοίρα, το αμετάκλητο ριζικό της που μας είναι γνωστό από τα αρχαία κείμενα, σε συνδυασμό με τις περίτεχνες πινελιές της αισθαντικότητας που της χαρίζει ο Κοντολέων, είναι το εξαίσιο μείγμα που δίνει στις σελίδες του έργου του μια απόλαυση μοναδική. Αυτό, και οι πρωτοπρόσωπες παρεμβάσεις του Ορέστη, που διαδέχονται τα τριτοπρόσωπα κεφάλαια της μητέρας του. Ο συγγραφέας χτίζει με περίτεχνη δομή το δημιούργημά του, και έπειτα από κάθε μέρος που είναι αφιερωμένο στην Κλυταιμνήστρα, μας εντάσσει μαεστρικά στο μυαλό του μοιραίου Ορέστη, ο οποίος με λέξεις ξυράφια μάς παίρνει μαζί του στην προσωπική του κόλαση. Μυρίζουν αίμα αυτές οι εξομολογήσεις, συνεπώς είναι ένα ταξίδι αγωνίας και τρόμου για το οποίο θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι. Η κατάδυση στο σκότος ενός τραγικού γιου, που επί χρόνια απλώνει το χέρι για να πιάσει ένα μαχαίρι. Η φθορά της ύπαρξής του μέσα από τη ζήλια και τα σύνδρομα του ανικανοποίητου αποτυπώνονται με μια αμεσότητα σπάνιας δραματουργίας, λες και διαβάζεις ένα ημερολόγιο χαμένο στη λήθη του χρόνου.

Πλάι σε αυτό το εκπληκτικό αφηγηματικό δίπολο της Κλυταιμνήστρας και του Ορέστη, υπάρχουν και οι υπόλοιπες φιγούρες του δράματος και όλες σκιαγραφούνται με οξυδέρκεια και βάθος: η λίγη Λήδα και ο πολύς Αγαμέμνων, η απλοϊκή Ελένη και η πολύπλοκη Ηλέκτρα, ο ευαίσθητος Τάνταλος και ο ιδιότυπα τραχύς Αίγισθος. Τα δίπολα στην οπτική του Κοντολέων γίνονται σύμβολα ιδεών και διαδέχονται συνεχώς το ένα το άλλο στις σελίδες, με αποτέλεσμα το μυθιστόρημα να μοιάζει με ένα σπίτι, άψογα στημένο θεατρικά, στα δωμάτια του οποίου ζουν καταπιεσμένες γυναίκες και φιλόδοξοι άντρες. Και όλη η κατάρα του Οίκου των Ατρειδών τυλίγει σιγά σιγά σαν καπνός αυτό το οικοδόμημα, μέχρι που τα θεμέλια αρχίζουν να τρίζουν και οι τοίχοι κουνιούνται συθέμελα.

«Σκότος και έρεβος στον βράχο των Μυκηνών», γράφει στη σελίδα 143 ο Μάνος Κοντολέων. «Κι ως συνηθίζεται, το σκοτάδι καταργεί ό,τι τρυφερό και γαλήνιο. Δημιουργεί αγριότητες... Μόνο εφιάλτες». Γι’ αυτούς τους εφιάλτες της ψυχής μάς μιλάει ο συγγραφέας. Για τα ένστικτα που κρύβονται στις σκιές. Για τη μισαλλοδοξία, τον φθόνο, τη βία και το σαράκι της μοναξιάς, που γίνεται θηλιά και σε πνίγει. Για την ανάγκη να αγαπηθούμε και να πεθάνουμε αγκαλιά με ένα όνειρο. Και εν τέλει για την ίδια τη ζωή, που αλλιώς ξεκινάει και άλλους δρόμους εγκυμονεί στην εξέλιξή της. Με μια γραφή σύνθετη, πυκνή και γεμάτη αλληγορίες, ο Κοντολέων παραδίδει ένα λυρικό έργο για τον έρωτα, την εξουσία και τον θάνατο. Και μας αφήνει παρακαταθήκη ένα έξοχο μυθιστόρημα, που κατά την άποψή μου είναι ένα από τα καλύτερα ελληνικά βιβλία της χρονιάς που διανύουμε.

2Dominikos Kontoleon και Τέσυ Μπάιλα