Μια διπλή συνέντευξη

Η Γιούλη Τσακάλου συνομιλεί με τον Μάνο και την Κώστια Κοντολέων

Πρώτη ανάρτηση στο:

http://biblioparousiaseiskritikes.blogspot.gr/2017/03/blog-post.html?spref=fb

http://biblioparousiaseiskritikes.blogspot.gr/2017/03/blog-post.html?spref=fb

-Είχα πάντα την περιέργεια πώς είναι αλήθεια να συνυπάρχουν στο ίδιο σπίτι η μοναχική δουλειά δύο πολυβραβευμένων συγγραφέων; Επεμβαίνει ο ένας στη δουλειά του άλλου;

Μ- Από μικρό παιδί αγαπούσα το διάβασμα, από μικρός ξεκίνησα να γράφω, από το τέλος του ’70 η λογοτεχνία μπήκε συγκάτοικος στο σπίτι που έφτιαξα με την Κώστια. Δε θεωρώ πως στην οικογένειά μου συμβαίνει κάτι το ασυνήθιστο. Φαντάζομαι πως αν η Κώστια κι εγώ είμαστε γιατροί ή δικηγόροι κάπως παρόμοια θα ζούσαμε. Αν υπάρχει μια διαφορά –που ομολογώ πως είναι ουσιαστική- έχει να κάνει με το ότι η λογοτεχνία ως εμπειρία ζωής επεμβαίνει στην καθημερινότητά μας, μα και αυτή η τελευταία διαμορφώνει τις λογοτεχνικές μας εκφράσεις.

Κ- Για μένα είναι ευλογία αυτό που συμβαίνει στο σπίτι μας.   Η ζωή μας έχει μόνιμα πολλαπλά ενδιαφέροντα κι αυτό κάνει την συμβίωση μας ζωντανή και εξαιρετικά συντροφική.  Δεν έχουμε τον χρόνο να πλήξουμε, γιατί πάντα οι συζητήσεις μας γίνονται αφορμή για άλλες συζητήσεις και υπάρχει άφθονο υλικό που να μας κρατάει πάντα σε δημιουργική εγρήγορση.  Μπορεί η συγγραφή να είναι μοναχική δουλειά, αλλά όταν έρχεται η ώρα να ανταλλάξουμε τις απόψεις μας για τα πονήματα μας η μοναχικότητα γίνεται απίστευτη συντροφικότητα.  Η αντιπαλότητα είναι άγνωστη λέξη για μας και χαιρόμαστε ο ένας με τις επιτυχίες του άλλου.  

-H οικογένεια είναι όντως το πρόβλημα της σημερινής ελληνικής κοινωνίας, ή "αποκούμπι", στήριγμα; Εχετε δυο θαυμάσια παιδιά ενα εκ των οποίων η κορη σας κι αυτή συγγραφέας.. Σας στηρίζουν ή τους στηρίζετε ;

Μ- Τα παιδιά μου υπήρξαν πηγή έμπνευσης καθώς μάλιστα ένα μεγάλο μέρος του έργου μου ανήκει στην παιδική λογοτεχνία.

Κ-Δεν θεωρώ πως τα μέλη μιας οικογένειας μπορούν και πρέπει να παίξουν τους ρόλους «αποκούμπι ή στήριγμα» για τους υπόλοιπους.  Πιστεύω στην ανεξαρτησία των ατόμων ακόμη κι αν αυτά ανήκουν στην ίδια οικογένεια.  Όταν υπάρχει ο σεβασμός στα θέλω και στις ανάγκες των άλλων η σχέση είναι αμφίρροπη ώστε αν κάποιος από όλους χρειαστεί κάποια στιγμή την βοήθεια των άλλων αυτοί οι άλλοι θα πρέπει να είναι έτοιμοι να την προσφέρουν.  Επειδή όπως λέτε η κόρη μας είναι και αυτή συγγραφέας, δεν θα πρέπει σε καμιά περίπτωση να νιώθει το συγγραφικό βάρος των γονιών της.    

 -Ειναι δυνατόν σε μια κοινωνία όπου η πληροφορία είναι άφθονη και δωρεάν να υπάρχει τόση αμορφωσιά ;

Μ – Άλλο πληροφορία και άλλο παιδεία. Από την πρώτη έχουμε επάρκεια. Από την δεύτερη έχουμε έλλειψη.

Κ- Στην εποχή μας που η πληροφορία είναι άφθονη όπως πολύ σωστά λέτε η ροή των πληροφοριών είναι ανεξέλεγκτη κι έτσι αν δεν υπάρχει το υπόβαθρο της μόρφωσης, της συνεχούς και σωστής ενημέρωσης, και η πολιτιστική επάρκεια, οι νέοι άνθρωποι γίνονται αναπόφευκτα αποδέκτες τόνων άχρηστων και επιβλαβών σκουπιδιών μιας δήθεν πληροφόρησης που τα καταναλώνουν αδυνατώντας να αντιδράσουν και γι’ αυτό καταλήγουν να τα θεωρούν θέσφατα!!!    

  

-Κυρία Κώστια ενα βιβλίο με πολλούς χαρακτήρες είναι και ένα στοίχημα γι' αυτήν που το γράφει. Μου έκανε εντύπωση ότι αναπτύσσετε ισομερώς, σχεδόν μετρημένα, τους χαρακτήρες σας στο τελευταίο σας βιβλίο «Μέσα απ τις ζωές των άλλων». Πόσο δύσκολο είναι αυτό;

Κ- Δεν είναι εύκολο να αναπαραστήσει κανείς μια ολάκερη εποχή καθώς ο κίνδυνος να καταφύγει σε ωραιοποιημένες ή μελό καταστάσεις ελλοχεύει σε κάθε λέξη, κάθε περιγραφή, κάθε ανάλυση χαρακτήρων.  Πρέπει τα γεγονότα να είναι ρεαλιστικά, οι ήρωες πιστευτοί και ανθρώπινοι με τα προτερήματα και τα ελαττώματα τους, να είναι αναγνωρίσιμοι όπως οι γείτονες της διπλανής πόρτας ή ίσως οι δικοί μας άνθρωποι που αποτελούν τον πυρήνα της οικογένειας μας.   

  

-Πόσο σχετίζεστε με τους ήρωες σας;

Μ – όσο καιρό γράφω γι αυτούς γίνονται η σταθερή συντροφιά μου. Μέσα από αυτούς βλέπω και αισθάνομαι. Μετά, όταν πια έχω τελειώσει το βιβλίο τους, τότε γίνονται παρελθόν… Ή μάλλον εγώ γίνομαι γι αυτούς παρελθόν. Αν με ξεχνούνε δεν μπορώ να πω… Γιατί εσείς δεν τους ρωτάτε;

Κ- Το διάστημα που γράφω δημιουργώ μια ιδιαίτερη σχέση με τους ήρωες μου, άλλους τους αγαπώ και τους συμπονώ αν η ζωή τους φέρεται άσχημα και άλλους τους εχθρεύομαι γιατί τους θεωρώ υπεύθυνους για όσα άσχημα βιώνουν οι πρώτοι.  Όπως καταλαβαίνετε μάλλον περνώ μια περίοδο διχασμένης προσωπικότητας, γιατί η μετάβαση από την αγάπη στο μίσος και αντίστροφα είναι φοβερά επώδυνη διαδικασία.

  

-Το γράψιμο πότε εμφανίστηκε στη ζωή σας ως ιδέα και τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με αυτό; Απο τα αυτά που γνωρίζω για σας εχετε και άλλες ασχολίες .. Θέλετε να μας μιλήσετε λίγο γι αυτο;

Μ- Στις αρχές της πρώτης εφηβείας μου. Τότε ξεκίνησα να γράφω μικρά κείμενα όπου περιέγραφα συναισθηματικές μου αντιδράσεις πάνω σε πρωτοφανέρωτες καταστάσεις –για το ερωτικό σκίρτημα, το μέγα ερώτημα του θανάτου… Τέτοια. Και πολύ γρήγορα είχα αποφασίσει πως το να γράφω θα ήταν ο τρόπος με τον οποίο και θα ζούσα. Βέβαια εκείνα τα χρόνια δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο να βιοπορίζεται κανείς από τα λογοτεχνικά του κείμενα. Κι αν κάποιοι το τολμούσαν ήταν γιατί διέθεταν μια τόλμη που εγώ δεν την είχα. Κι έτσι φρόντισα να έχω μια σταθερή και ουδέτερη εργασία και τις υπόλοιπες ώρες της μέρας μου να τις ζω ως συγγραφέας. Τώρα αν με ρωτήσετε το κατά πόσο ήταν η πλέον σωστή επιλογή, δεν ξέρω να σας απαντήσω. Πάντα κανείς κάτι κερδίζει  στη ζωή και πάντα κάτι χάνει.

Κ-Η συγγραφή όπως και η μετάφραση μπήκαν με το έτσι θέλω στην ζωή μου.  Το να γράψω ήταν αναπόφευκτο γιατί είχα από παιδί συγκεντρώσει πληροφορίες και γνώσεις που πίεζαν ασφυκτικά να βγουν.  Έχω το χάρισμα ή το βάσανο… όπως εγώ το ονομάζω να παρατηρώ αυτά που οι άλλοι δεν βλέπουν όχι γιατί είναι αόρατα γι’ αυτούς αλλά γιατί δεν τα προσέχουν.  Εγώ από τότε που θυμάμαι τον κόσμο ρούφαγα σαν σφουγγάρι εμπειρίες, εικόνες, ανθρώπινες συμπεριφορές, κι όταν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου το σφουγγάρι στύφτηκε κι άρχισε το ξεκαθάρισμα, ότι γράφω έχει την ρίζα του σ’ εκείνο το σφουγγάρι που ακόμη και σήμερα συνεχίζει να με εφοδιάζει με απίστευτα άφθονο υλικό.    

    

-Κ. Μάνο Πηγαίνετε συχνά σε σχολεία και μιλάτε.Τι εισπράττετε από τους νέους με τους οποίους έρχεστε σε επαφή; από το βλέμμα των παιδιών  από τη δροσιά της έκφρασής τους καταλαβαίνετε αν έχουν αγάπη για τη λογοτεχνία ή έστω αν εχουν διαβάσει κατι δικό σας ; διακρίνεται κάποια αδιαφορία ;

Μ- Η συχνή επαφή μου με παιδιά όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης  - τόσο της πρωτοβάθμιας όσο και της δευτεροβάθμιας- με βοηθά να κατανοώ με τρόπο άμεσο αν όσα έχω γράψει βρίσκουν αποδέχτες και με ποιον τρόπο. Δεν ανήκω πάντως σε εκείνους τους συγγραφείς που επιζητούν να κερδίσουν την εύνοια του ανήλικου κοινού τους με γραφές επιφανειακές και επιπόλαιες. Αντίθετα προσπαθώ τα κείμενα μου για παιδιά να διαθέτουν μαζί με τη φαντασία, την ελπίδα, το χιούμορ, την διάθεση κατανόησης του κόσμου και την εξήγηση των μυστικών της ζωής, και την εσωτερικότητα που με αυτήν προικίζω και τη λογοτεχνία που γράφω για ενήλικες. Από ένα σημείο και μετά θα έλεγα πως για μένα δεν θα πρέπει το κείμενο να προσπαθεί να πάει να βρει το κοινό του, αλλά να στέκεται με σύνεση και συνέπεια και ευπρέπεια στη θέση του και να περιμένει να πάει να το βρει ο αναγνώστης που θα έχει ανάγκη την συντροφιά του και την ποιότητα με την οποία αυτή προσφέρεται.

  

-Οι ήρωες σας πάντα μα πάντα είναι στην εντέλεια καλοφτιαγμένοι, σχεδόν μπορούμε όχι απλώς να τους φανταστούμε σαν προσωπικότητες αλλά και να τους αγγίξουμε. Τι διαδικασία ακολουθείτε για την δημιουργία τους; Είναι καθαρά πλαστοί, χρησιμοποιείται στοιχεία ανθρώπων του περίγυρους σας, της δική σας προσωπικότητας ή είναι αποτέλεσμα γενικής παρατήρησης;

Μ- Όλα αυτά –και παρατηρώ και καταγράφω και διαισθάνομαι και δανείζω. Και από ένα σημείο και μετά μπαίνω στο πετσί του κάθε ήρωά μου και της κάθε ηρωίδας μου και καταγράφω τις αντιδράσεις και τα συναισθήματά τους.

-Τα βιβλία στην εποχή μας  είναι πάρα πολλά. Συγγραφείς κάθε χρόνο παρουσιάζουν και από ένα βιβλίο ,  άλλοι πάλι  αργούν περισσότερο. Πιστεύετε πως το καλό βιβλίο μπορεί  να γίνει "μπεστ σέλερ" επειδή απλώς είχε καλή τοποθέτηση στα βιβλιοπωλεία, καλό μάρκετιγκ από τον εκδότη και κυρίως "όνομα" Συγγραφέα ;

Μ- Η βιβλιοπαραγωγή όπως κάθε άλλη μορφή παραγωγής ενός προϊόντος (γιατί ας τολμήσουμε να ομολογήσουμε πως στην καπιταλιστική κοινωνία μας και το βιβλίο ένα προϊόν είναι) υπόκειται σε κάποιους κανόνες της αγοράς. Και λέγοντας αγοράς εννοώ όχι μόνο λαϊκές αγορές αλλά και ακριβές μπουτίκ. Ανάλογα με το τι είδος βιβλίου γράφεις (αν είσαι συγγραφέας), εκδίδεις (αν είσαι εκδότης) ή πουλάς (αν είσαι βιβλιοπώλης)  ακολουθείς και τους αντίστοιχους τρόπους βελτίωσης των πωλήσεών σου.

Αυτά όλα σε άλλες χώρες είναι και ξεκάθαρα και απόλυτα κατανοητά. Εδώ, όμως, στην Ελλάδα μας όπου όλα αποκτούν διαστάσεις τραγελαφικές, έχουμε μπερδέψει προϊόντα και τρόπους προώθησης. Και εκείνοι οι συγγραφείς που είναι (ή που θεωρούν πως είναι ποιοτικοί)  ζηλεύουν τις πωλήσεις όσων γράφουν εμπορική λογοτεχνία και από την άλλη αυτών  τελευταίων ‘ψηλώνει ο νους’ και νομίζουν πως όπου το πλήθος εκεί και η ποιότητα. Βέβαια υπάρχουν και οι συγγραφείς που κινούνται με ηρεμία και γράφουν με διάθεση καθαρής επικοινωνίας με τον αναγνώστη. Οπότε…

 Όλοι μαζί κινούμε, συρφετός, γυρεύοντας ομοιοκαταληξία. Mια τόσο ευγενικιά φιλοδοξία έγινε της ζωής μας ο σκοπός –όπως είπε σημειώσει ο Κώστας Καρυωτάκης

Κ- Εγώ δεν θέλω να μιλήσω γενικά, αλλά κυρίως για τον εαυτό μου, γράφω όταν έχω κάτι ουσιαστικό να πω.  Αν αυτό το κάτι θα χρειαστεί  τέσσερα ή και περισσότερα χρόνια δεν θα το βιάσω να τελειώσει νωρίτερα, αν τον επόμενο χρόνο από τη έκδοση ενός βιβλίου είμαι έτοιμη, πράγμα σπάνιο, για ένα καινούργιο πόνημα τότε καλώς να ορίσει.  Δεν κυνηγώ την εμπορική επιτυχία, δεν με ενδιαφέρει αν θα μπω στις λίστες των βιβλίων με τις περισσότερες πωλήσεις.  Αυτό που κυρίως προσδοκώ είναι ο εκάστοτε αναγνώστης μου να κάνει δικούς του τους ήρωες μου, να τους αναγνωρίζει στον περίγυρο του και να αργήσει αρκετά να τους ξεχάσει.

      

-Υπάρχει για εσάς εποχή χρυσής Λογοτεχνίας;

Μ- Για μένα υπάρχει εποχή Χρυσής Παιδείας και Μόρφωσης, εποχή οραμάτων και αναζητήσεων. Η εποχή που εμείς ζούμε είναι μια τέτοια εποχή; Ας αναρωτηθούμε.

Ξέρετε θεωρώ πως αληθινά ζούμε τα πρώτα ακόμα χρόνια μια μεγάλης αλλαγής στην πορεία της ανθρωπότητας. Το τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση δεν μπορούμε ακόμα να το κατανοήσουμε στην ολότητά του. Ίσως και να μην γνωρίζουμε τρόπους για να σχεδιάσουμε το μέλλον μας μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινότητα.

Κ-Αν ανατρέξει κανείς την πορεία της ανθρωπότητας θα βρει πως σε κάθε εποχή υπάρχουν λογοτεχνικά έργα υψίστης τεχνικής, άρτιας γλώσσας, υψηλής λογοτεχνικότητας.  Έργα που πέρασαν στην αθανασία, αριστουργήματα που δεν έχουν πάψει να συνεπαίρνουν τον υποψιασμένο και επαρκή αναγνώστη.  Θέλω να πιστεύω πως θα συνεχίσουν να υπάρχουν και αυτά αλλά και σύγχρονα έργα που έχουν κερδίσει επάξια την θέση τους στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι.    

   

-Στον χώρο σας, στον χώρο των Συγγραφέων, πιστεύετε πως υπάρχει υγιείς ανταγωνισμός; μπορεί να προκύψουν φιλίες μεταξύ σας η η άνοδος και η προώθηση της δουλειάς σας κάνει τους Συγγραφείς πιο κλειστούς στις σχέσεις τους;

Μ- Όλα αυτά συμβαίνουν. Και οι συγγραφείς είναι άνθρωποι.

Κ-Ξέρετε ο ανταγωνισμός που υπάρχει σήμερα στον χώρο μας, ούτε υγιής είναι σε μεγάλο ποσοστό, ούτε επιτρέπει να δημιουργηθούν γνήσιες φιλίες, λυκοφιλίες μπορεί, κατά το δοκούν.  Είναι κρίμα γιατί θα μπορούσαμε μέσα από μια ειλικρινή και υγιή σχέση μεταξύ μας να βοηθούσαμε εξελεγκτικά την πορεία της λογοτεχνίας.  Όταν υπάρχει δυσπιστία ανάμεσα σε αυτούς που κρίνουν και στους κρινόμενους θα υπάρχουν πάντα παράπονα ότι ο τάδε έχει ευνοηθεί και ο δείνα έχει αδικηθεί.  Αυτό οδηγεί σ’ ένα τέλμα την ίδια την λογοτεχνία που φοβάμαι πως θα φανεί αργότερα όταν θα κληθούμε να χωρίσουμε την ήρα από το σιτάρι.  

 

-Από τα εκατοντάδες βιβλία που έχετε διαβάσει , κάποιο σας έκανε να "ζηλέψετε" τον Συγγραφέα ; σε κάποιο έχετε αδυναμία;

Μ –Αδυναμία… ‘Όχι σε κάποιο. Πολλά αγάπησα. Πολλά ζήλεψα. Πολλά θεωρώ πως στάθηκαν δάσκαλοί μου. Πολλά που πιστεύω πως είναι παιδιά μου

Κ-Η «Εντολή» της Διδώς Σωτηρίου υπήρξε για μένα σταθμός στην ζωή μου, με άλλαξε σαν άνθρωπο και σ’ αυτήν οφείλω αυτό που είμαι σήμερα.  Πολλές φορές έχω ζηλέψει με την καλή έννοια ένα βιβλίο και αυτό με βοήθησε να βελτιωθώ η ίδια, όσοι γράφουμε έχουμε πάντα να κερδίσουμε από την ανάγνωση ενός λογοτεχνικού διαμαντιού.

- Ποια είναι η γνώµη σας για την κριτική της λογοτεχνίας; Πιστεύετε ότι µόνο οι ειδικοί νοµιµοποιούνται να εκφέρουν άποψη ή ότι και ο εκάστοτε αναγνώστης έχει το δικαίωµα να κρίνει, ακόµα  και δηµόσια, ένα λογοτεχνικό έργο;

Μ- Μια ακόμα μεγάλη αλλαγή που διαμορφώνει την εποχή μας είναι η δυνατότητα του καθενός μας να δημοσιοποιεί τις απόψεις του για κάθε θέμα. Έτσι η εξουσία των ειδικών αμφισβητείται. Αλλά το ίδιο αμφισβητείται και  αυτή η κάπως ανορθόδοξη δημοκρατική ενημέρωση. Λοιπόν, όπως υπήρξαν και υπάρχουν ειδικοί ή «ειδικοί» που έκαναν και κάνουν κατάχρηση της θέσης τους, το ίδιο υπάρχουν και απλοί άνθρωποι που δε συνειδητοποιούν πως προτού εκφραστείς δημόσια για κάτι, καλό θα είναι να έχεις αποκτήσει τις γνώσεις για να το κάνεις.

Κ- Φυσικά και ο εκάστοτε αναγνώστης έχει δικαίωμα να κρίνει αυτό που διαβάζει ακόμη και αρνητικά αν μπορεί να τεκμηριώσει της αντιρρήσεις του.  Από την άλλη εκείνοι που αυτοπροσδιορίζονται ως επαΐοντες της λογοτεχνίας θα πρέπει να πείσουν τους αναγνώστες γιατί ανεβάζουν στα ύψη ένα λογοτεχνικό βιβλίο ή το γκρεμίζουν στα τάρταρα.  Μόνο έτσι θα αποκτήσουν το κύρος του ‘ειδικού’ που πραγματικά ενδιαφέρεται να προωθήσει την λογοτεχνία και όχι τα πονήματα φίλων ή γνωστών του!!!     

- Είναι τοξικός ο κόσμος του βιβλίου;

Μ- Τοξικός; Ναι… Αλλά και ιαματικός.

Κ- Είναι και δεν θα έπρεπε γιατί αυτός που βλάπτεται είναι η ίδια η λογοτεχνία. 

-Ποιο θα μπορούσε να πει κανείς πως είναι το καλό και ποιο το κακό κομμάτι του χαρακτήρα σας;

Μ- Το πείσμα και η διάθεσή μου να υποστηρίζω την άποψή μου. Ανάλογα με τον τρόπο που κάθε φορά τα εκφράζω γίνονται άλλοτε προτερήματα κι άλλοτε ελαττώματα.

Κ- Δεν θα το ονόμαζα κακό αλλά αδυναμία μου, το γεγονός πως οι κάθε είδους αδικίες που βλέπω γύρω μου με φέρνουν ενίοτε στα όρια μου και το δείχνω.  Το καλό κομμάτι του χαρακτήρα μου είναι πως χαίρομαι με τις επιτυχίες των άλλων, δεν ζηλεύω, δεν συκοφαντώ, και δεν θεωρώ τον εαυτό μου κάτι περισσότερο από αυτό που πραγματικά είμαι.  

-Υπάρχουν κάποιες λέξεις στην ζωή σας που σας συνοδεύουν;

Μ- Αν εννοείται λέξεις που εκφράζουν αξίες, ναι υπάρχουν. Αλλά ας τις κρατήσω για τον εαυτό μου. Μπορεί αυτή η συζήτηση να μετατραπεί σε κάτι επικίνδυνο.

Κ-Μην αφήσεις ποτέ να ψηλώσει ο νους σου!!!

 

-Τι μήνυμα δίνετε εσείς, δύο άνθρωποι της λογοτεχνίας, στους ανθρώπους που βιώνουν σήμερα αυτή τη φοβερή κρίση;

Μ- Κανένα μήνυμα. Η λογοτεχνία με παρηγορεί. Αλλά μήνυμα στον άστεγο, στον απολυμένο, στον πρόσφυγα, στον άρρωστο χωρίς φροντίδα… Τι μπορεί να δώσει;

Κ- Πως μπορούμε εμείς που βιώνουμε την ίδια κρίση να δώσουμε αισιόδοξα μηνύματα στους συνανθρώπους μας, αντί να αλείψουμε με λάδι τις πληγές τους θα είναι σαν να τις κάνουμε βαθύτερες και πιο επώδυνες, η ωραιοποίηση μιας κατάστασης που τίποτα ωραίο δεν έχει δεν πρόκειται να πείσει κανέναν από τους χειμαζόμενους των ημερών μας.     

-Σε τι διαφέρει αυτή η κρίση από παλιότερες;

Μ –Πως δεν έχει ελπίδα… Άποψή μου ατό.

Κ-Πιστεύω πως η ιστορία της ανθρωπότητας είναι γεμάτη από τρομακτικές περιόδους όπου ο άνθρωπος βρέθηκε στο στόχαστρο θρησκευτικών μισαλλοδοξιών, προλήψεων, ανελέητων αντιπαλοτήτων για την ανάληψη ακόμη και παγκόσμιας εξουσίας, με εκατόμβες θυμάτων.  Ωστόσο, το σκοτάδι ακολουθούσαν φωτεινές περίοδοι που η ανθρωπότητα προχωρούσε μπροστά.  Έτσι και τώρα στον οικονομικό πόλεμο που ζούμε ας κρατήσουμε μέσα μας την αισιοδοξία έστω και κουτσουρεμένη πως δεν θα αργήσει να έρθει και πάλι μια καινούργια φωτεινή περίοδος για όλους μας!!!

-Κλείνοντας και αφού σας ευχαριστήσουμε θερμά για την συνέντευξη θα θέλαμε να μας πείτε ποιες συμβουλές θα δίνατε σε έναν νέο συγγραφέα;   

Μ – Να διαβάζει με κριτική ματιά και να γράφει με διάθεση κατανόησης του άλλου μα και του εαυτού του.

Κ- Να διαβάζει παγκόσμια και ελληνική λογοτεχνία για να μαθαίνει τις τάσεις και τις τεχνικές καταξιωμένων συγγραφέων και να μην διστάζει να σκίζει ή να διαγράφει από το γραπτό του ότι σε μια δεύτερη ανάγνωση του φανεί περιττό.